Van een penningmeester mag je verwachten dat hij zich vooral met de penningen bezighoudt. Dat is een juiste aanname, maar als ik dat zou doen dan zou mijn deelname aan het OJEC-DB veel minder interessant worden. Want het OJEC is zo’n boeiend en uniek gebeuren, dat ik maar al te graag over mijn eigen bestuurlijke grenzen heen kijk.

Door: Elja Schwarz

Ook voor ons (OJEC) is de coronatijd een min of meer verloren tijd geweest. We konden wel enkele digitale activiteiten ontwikkelen die gelukkig door veel mensen werden ‘bezocht’ maar het directe contact ontbrak. Hoe heerlijk was het om elkaar als DB weer live in de ogen te kijken met direct een diepgaande discussie met alle verbale en non-verbale uitingen. En juist die laatste zie je niet op Zoom.

Deze tijd vraagt om een goede dialoog, een gesprek waarin men naar elkaar luistert en de mening van de ander respecteert. Dat is enige manier om begrip voor elkaars handelen te ontwikkelen. Het is toch te gek om steeds weer in kranten te lezen dat ons land zo is gepolariseerd dat een ‘normaal’ gesprek geen zin meer heeft omdat de ander zo van zichzelf overtuigd is, dat hij niet langer openstaat voor een andere mening. En erger nog, dat wordt kennelijk geaccepteerd want na de constatering komt men niet met een aanpak hoe dit te veranderen. Ik vind dit heel zorgwekkend. Op deze manier krijgen de schreeuwers uiteindelijk altijd hun zin!

Wat dat betreft is OJEC een voorbeeld voor anderen. Wij hebben in die 40 jaar van ons bestaan geleerd om naar elkaar te luisteren en elkaar te respecteren. Hoe moeilijk dat soms ook is. Als Joodse vertegenwoordiger geniet ik van de gesprekken en leer ik ook heel veel. Alleen zou ik veel meer mensen willen bereiken. De vergrijzing doet zich ook binnen OJEC voor, terwijl onze toekomst echt in de handen van jongeren ligt. Wat voor interreligieuze dialoog willen zij en met welke onderwerpen krijgen wij hen om de dialoogtafel? Is onze komende bijeenkomst over de Groene Bijbel een goed begin of moet het accent volledig op de website en de sociale media komen te liggen?

Is het gewaagd om te veronderstellen dat de oorsprong van de dialoog deels in het Jodendom ligt? Op 26 september begon het nieuwe jaar 5783. De spirituele kern van deze dagen is dat je diep in jezelf zoekt naar fouten die je in het afgelopen jaar hebt gemaakt ten opzichte van andere mensen en ten opzichte van God. Het gaat om geschillen uitpraten, proberen goed te maken wat je verkeerd hebt gedaan, en uiteindelijk vergeving te vragen en te geven. Dat kan toch alleen door middel van dialoog?

Natuurlijk is dit een andere dialoog dan die wij in OJEC-verband nastreven, maar in de basis gaat het ook bij ons om hoe je je tot de ander verhoudt. En daarin blijkt een ‘normaal’ gesprek hét middel te zijn om zaken op te lossen. Ik geloof daarin en blijf dat uitdragen!

Nogmaals, hartelijk dank voor uw steun!

Elja Schwarz is penningmeester van het DB van OJEC

Twee theologen, twee predikanten en deelnemers zullen tijdens deze studiedag op 8 oktober a.s. in Amersfoort met Bart Gijsbertsen in gesprek gaan over hoe de kerk in haar prediking en liturgie bij kan dragen aan een lezen van de Schrift die niet langer potentieel bedreigend is voor Joden. De titel van de studiedag luidt ‘Geloven met een Hebreeuws ijkpunt – Leven als christen, met Israëls God en een Joodse Jezus’.

Aanleiding voor de studiedag is het drieluik dat Bart Gijsbertsen recent geschreven heeft. Dit drieluik bestaat uit drie opmerkelijk toegankelijk geschreven boeken. Gijsbertsen weet daarin de lezer aan de hand te nemen op een fascinerende ontdekkingstocht: hoe gaat de Bijbel klinken wanneer je de moeite neemt om naast christelijke, ook naar Joodse stemmen te luisteren? Het levert keer op keer verrassende perspectieven op vaak bekende Bijbelgedeelten op.

Tijdens deze studiedag passeren vragen over het – in prediking en liturgie – woorden geven aan de zelfstandige plaats van het Joodse volk als volk van God naast de Kerk. Hoe klinkt op zondagmorgen dat de kerk onopgeefbaar verbonden is met het volk Israël? En hoe kan het evangelie van Jezus zo klinken dat het de Joden niet verguist, maar juist zegent? En, wat heeft het te zeggen dat een aantal theologen tot de conclusie komt dat Jezus niet alleen een Jood was maar nog steeds een Jood is?

In gesprek
Er zal tijdens de studiedag ruim gelegenheid zijn om vragen te stellen aan de sprekers. De theologen Dr. H.A. (Henk) Bakker (VU Amsterdam en Baptisten Seminarium) en Dr. M.C. (Michael) Mulder (Theologische Universiteit Apeldoorn) en de predikanten ds. C.J. (Jacco) Overeem (Hervormde Gemeente Woerden) en ds. Oscar Lohuis (Goed Nieuws Bediening) zullen op Bart Gijsbertsen reageren en met hem in gesprek gaan.

De Hoge Feesten komen eraan. Althans voor onze gesprekspartners: Joods Nieuwjaar, 10 dagen van bezinning, Grote Verzoendag, Loofhutten, Vreugde der Wet. Dat betekent afgezien van vooral de vastendag op Jom Kippoer (er zijn meer vastendagen) veel etentjes, eindeloos veel thee, koffie en koekjes en bij gezellige vrienden op bezoek. Ik ben maar een sjabbos goj, maar die rol bevalt me uitstekend. Ik geniet wel mee van alle reuring. Bovendien is mijn eigen kippensoep in kleine kring beroemd.

Door: Piet van Midden

Straks met Kerst en Nieuwjaar ben ik weer aan de beurt. Nu nog even niet. Intussen wordt de wereld er niet vrolijker op. Je zou verwachten dat Marc Rutte met een grote bel op TV zou verschijnen en zou roepen: ‘Beste mensen, er staat ons een ramp te wachten. We mogen niet doen of er niets aan de hand is.’ Maar nee. Allerlei rampzaligheden vinden we in het Financieel Dagblad verstopt. Volgens m’n kinderen valt het allemaal wel mee, maar dat is wensdenken. Het gaat niet om de inflatie alleen, maar om een fors aantal crises samen, die elkaar ook nog eens versterken: woningnood, stikstof-problematiek, water – droogte of te veel – watervervuiling, mensen op de vlucht (dat worden er steeds meer als ook de rijke landen in chaos raken), oorlog, energiecrisis en dan nog een aantal lokale problematieken en in Israël de kwestie Joods-Palestijns, bezette gebieden.

Kan het OJEC er iets mee? Nee en misschien ook ja. Het is nogal onzinnig te willen dat het OJEC zich in een politiek pak hijst. Wij zijn er vanwege het onderling gesprek. Daar zal natuurlijke ook her en daar een politiek statement worden afgegeven, maar het gaat om de gezamenlijke inspanning van deze wereld wat te maken.

En misschien ook ja. Bij orthodoxe Joden wordt in de aanloop naar Jom Kippoer met een levende kip in een rite die kaparot wordt genoemd driemaal boven het hoofd gezwaaid. Daarmee wordt schuld overgedragen op dat dier dat daarna ritueel wordt geslacht. Dat beest wordt aan de armen geschonken. Ik houd al vanaf mijn kleurtijd, met hier en daar een onderbreking, kippen. Die hebben een goed leven en daarmee wordt niet gezwaaid. Wat we wel doen is een extra gift voor de armen, die er in Rotterdam volop zijn. Intussen dendert de inflatie voort. Ik weet het en het zij zo.

Piet van Midden is voorzitter van het OJEC

Zo kopt de Kanttekening op 28 juni 2022. Om te vervolgen: "De Nederlandse Raad van Kerken heeft een brief gekregen van de Palestijnse kerkenraad, waarin wordt opgeroepen de stem te verheffen tegen Israël. Palestijnse christenen zijn slachtoffer van systematische agressie door Israël," schrijven de Palestijnse christenen. De Palestijnse onvrede wordt getoonzet met een paar praktijkvoorbeelden, waarmee je, zo uit hun verband gehaald, journalistiek altijd wegkomt.

Door: Piet van Midden

Laat ik voorop zeggen: elk incident is er een teveel. Bovendien is de situatie voor veel gewone Palestijnen in Israël en de Palestijnse gebieden moeilijk. Niet in het minst vanwege het door en door corrupte Palestijnse bestuur. Als het de bedoeling is dat aan de orde te stellen, zijn er betere manieren dan deze hartenkreet. Met deze oproep loopt een gesprek bij voorbaat op een anti-Israëlagenda uit en is het al geëindigd voor het is begonnen. Het artikel verraadt trouwens weinig kennis van zaken. Wat is een ‘Palestijnse kerkenraad’? En wat wordt bedoeld met ‘Israël’? Je hebt de neiging te vragen welk vertaalprogramma is gebruikt.

Het Overlegorgaan Joden en Christenen spreekt graag mee. Ons gaat de situatie in Israël en de Palestijnse gebieden aan het hart. Daarom hebben we een van de OJEC-leden, Jan Barendse, gevraagd in Jeruzalem contact te leggen met de leiding van de christelijke kerken (dat is geen kerkenraad, zoals het artikel suggereert). Barendse trekt daar enige dagen voor uit. Hem kan geen gebrek aan liefde voor de kerk verweten worden en ook geen gebrek aan liefde voor Israël. We horen graag van hem. Ook wat wij kunnen bijdragen aan het begin van een oplossing. Maar we ‘verheffen niet onze stem tegen Israël’. Dat is zomaar een loos gebaar.

Piet van Midden is voorzitter van het OJEC

In 1995 verscheen het boekje Een ver-Urkte Israëliet, het levensverhaal van Japien de Joode. ‘Japien de Joode’ was Israël Samuel Kropveld die met zijn vrouw Hendrika de la Penha en jongste dochter Lea tijdens de Tweede Wereldoorlog op Urk woonde.

Door: Jelle van Slooten

Het boekje is de samenvatting van een onderzoek wat ik deed, naast mijn studie aan de Theologische Universiteit (toen nog in Kampen). Het was docent kerkgeschiedenis drs. Jaap van Gelderen die destijds de vraag stelde: ‘Hoe zit het toch met de Joden op Urk tijdens de Tweede Wereldoorlog?’. Het kleine onderzoekje groeide uit en leverde een aantal krantenartikelen op. Op de Universiteit kreeg men daar notie van en er werd gevraagd om publicatie. Op de ThUK (nu PThU, Protestantse Theologische Universiteit) was altijd ruim aandacht voor Judaïca en Jodendom, ook binnen Kerkgeschiedenis.

Het boekje werd op Urk goed ontvangen. Na de uitgave kwam ik een van de leerkrachten van de basisschool tegen en deze maakte duidelijk dat hij er erg blij mee was. ‘We hebben nu eindelijk iets tastbaars in handen, om de kinderen meer duidelijk te kunnen maken over de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog. Alleen jammer, dat het niet voor hun niveau geschreven is’. Ik wist direct wat hij bedoelde en realiseerde mij dat dit natuurlijk anders had gemoeten. Ik had eerst het verhaal moeten schrijven voor de kinderen van de basisschool en de brugklas van de Middelbare school.

25 jaar ging voorbij en de wens om het verhaal voor kinderen en jongeren toegankelijk te maken bleef. In het voorjaar van 2020 kreeg ik een stripboek in handen van de Zeeuwse illustrator Danker Jan Oreel. Het stripboek ging over het verhaal van de joodse staat en heet ‘Tel Israël’. De hoge kwaliteit van de tekeningen en het zorgvuldig gebruik van bronmateriaal viel mij direct op. Ik kom zelf al meer dan 30 jaar in Israël en het stripboek is een feest van herkenning. De geschiedenis wordt op een eerlijke manier verteld en de tekeningen van o.a. oude foto’s e.d. is werkelijk prachtig. ‘Hij zou het kunnen tekenen’, dacht ik bij mijzelf en ik deelde dit met mijn goede vriend Meindert. ‘Waarom proberen we het niet?’, was zijn reactie. Zogezegd, zo gedaan.

Maar het is ook makkelijker gezegd, dan gedaan. Want er komt nogal wat bij kijken. Eerst de striptekenaar, die gelukkig direct enthousiast werd. Daarbij gezocht een tekstschrijver, die vonden we in Frank Jonker. Vervolgens gingen we aan de slag om het benodigde geld bij elkaar te krijgen. Dan hebben we het over een behoorlijk bedrag voor een stripboek van 48 pagina’s. Als eerste zochten wij bekende namen voor een heus comité van aanbeveling. Tot onze verrassing waren alle gevraagde personen positief en verbonden graag hun naam aan dit volgens hen belangrijke en goede project. We hebben allerlei fondsen aangeschreven, bedrijven en particulieren benaderd. Ook openden we een mogelijkheid om voor in te schrijven op de site van onze stichting: https://stichting-odulphus.nl. Terwijl langzaam het geld binnen begon te komen en wij aan de scenario’s werkten begon het verhaal over het stripboek ook te leven onder mensen. Heel veel positieve reacties kwamen binnen, vaak vergezeld van spontane giften en bijdragen. Tot slot voerden we nog een crowdfundingsactie uit en kwam het benodigde eindbedrag in beeld. We legden ook contact met een onderwijskundig bureau wat later lesmateriaal moest maken voor de groepen acht van de basisschool en de brugklas van de Middelbare school.

Intussen zijn we twee jaar verder en de getekende pagina’s van het stripboek komen langzaam binnen. Het verhaal en de scenario’s zijn bewerkt door Frank Jonker en nu echt leesbaar voor de doelgroep. Danker Jan Oreel maakt prachtige tekeningen. Het hele verhaal bestaat uit drie lagen. Laag 1: de geschiedenis van de Jodenvervolging in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog; laag 2: het verhaal van de kleine familie Kropveld op het eiland Urk tijdens de oorlog; laag 3: vier Urker jongeren doen mee aan een vossenjacht en één van hen komt te struikelen over een struikelsteen. Daar zijn ze tenslotte voor. Op die drie struikelstenen staan de namen van de familie Kropveld. Ze liggen voor het huis Wijk 8-30, waar ze tijdens de oorlog hebben gewoond totdat ze zich op last van de bezetters in Amsterdam moesten vestigen. Urk behoorde toen nog tot de provincie Noord-Holland en de Joden van Urk moesten dus ook naar Amsterdam. Meerder malen is er bij ‘Japien’, zoals Israël Samuel op Urk werd genoemd, aangedrongen om onder te duiken, maar daar wilde hij op dat moment niets van weten.

De Urker jongeren gaan in het boek op zoek naar het verhaal achter die drie stenen. Er is in het boek een verteller die ze meeneemt, om te beginnen naar Amsterdam. Urk heeft iets met Amsterdam. Heel vroeger was het eiland zelfs eigendom van de stad. Eind 20ste en begin 21ste eeuw dienden veel Urker meisjes in Amsterdam en Noord-Holland bij joodse families. Amsterdamse Joden waren gek op de Urker meisjes omdat ze schoon waren en hard konden werken. De Urker meisjes werkten graag bij Joden omdat ze veel vrijheid kregen. Er zijn inmiddels vele verhalen uitgezocht over die dienstmeisjes en hun joodse families. Er was op Urk zelfs een heuse ‘Jodenhoek’ waar ook daadwerkelijk Joden hebben gewoond. Natuurlijk begint het stripboek in deze buurt.

In de geschiedenis van Urk komen er regelmatig joodse kooplui naar het eiland. Sommigen iedere week. Op aanraden van een Urker vriend, gaat Israël Samuel Kropveld in 1936 voor het eerst twee dagen naar Urk. Met een grote rugzak en twee koffers vol spullen neemt hij de trein naar Enkhuizen en vandaar de Urker boot naar het eiland. Hier begint zijn Urker handel met een geleende kar. Een aantal jaren later vestigt hij zich daar met zijn vrouw en hun jongste dochter. Japien mag de Urkers graag en de Urkers Japien en zijn gezin. Tegen die Urker vriend zal hij later zeggen dat hij ‘van de woestijn in een oase is terechtgekomen’. In die oase, op het eiland Urk, worden zo ongeveer alle maatregelen van de Nazi’s merkbaar en voelbaar in deze kleine familie. Daarmee worden langzaam ook de beelden van de Jodenvervolging in Nederland zichtbaar, in prachtig getekende stripvorm. Het klinkt tegenstrijdig en zo voelt het ook tijdens het lezen. Alles prachtig getekend, maar het is uiteindelijk een afschuwelijk verhaal, exemplarisch voor de geschiedenis van de Jodenvervolging in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog.

In het najaar verschijnt het stripboek met voor de scholen gratis verkrijgbaar lesmateriaal.

Drs. Jelle van Slooten, geboren en getogen op Urk, is predikant in de Laarkerk, van de PKN Anloo-Zuidlaren, te Zuidlaren. Als predikant is hij voorzitter van de Classicale Werkgroep Kerk en Israël Groningen Drenthe, lid van de Protestantse Raad voor Kerk en Israël en lid van het OJEC (Overlegorgaan Joden en Christenen).

Afgelopen zondag zat ik al vroeg in de trein naar Middelburg. De reis van huis tot sjoel zou vier uur duren. In Leiden kwam er een meneer tegenover me zitten met een ketting om zijn nek met een kruis van een centimeter of acht lang. Hij vroeg me in het Engels of de wifi in de trein het deed. Die deed het niet. Zo kwamen we in gesprek. Hij bleek Ruben te heten. Ik ook, zei ik. Wijzend op het kruis vroeg ik hem what kind of Christian hij was. Mijn naamgenoot vertelde dat hij protestants is en uit Pakistan komt. Dat klonk verrassend want de kans dat je een christelijke Pakistaan tegenkomt is niet heel groot, 96 procent van de inwoners is islamiet. Toen dacht ik: ach, waarom ook niet… Dus vertelde ik hem dat ik joods ben.

Door: Ruben Vis | Foto: Ruben Vis

Nieuwe reisgenoot
Nou, dat vond hij reuze interessant. Hij had nog nooit een Jood gezien en dat is ook niet zo vreemd als je bedenkt dat er officieel geen Joden in Pakistan wonen. Mijn nieuwe reisgenoot zou graag naar Jeruzalem willen, maar als Pakistaan – het werd me niet helemaal duidelijk – mag je daar niet heen of kom je er niet in.

Nu was hij voor het eerst in Nederland. Zijn zus woont hier, die is vijf jaar geleden gevlucht. Ze is ook christelijk en werkte als verpleegkundige in een of ander Pakistaans dorp. Toen ze kinderen vaccineerde, werd ze beticht ze te vergiftigen. Sindsdien was ze haar leven niet zeker, moest onderduiken en kon uiteindelijk naar Nederland vluchten dat haar asiel verleende. Daarmee is Nederland een vluchteling en een verpleegkundige rijker. Zij zit hier, weliswaar veilig, maar haar familie dus daar. Hij vertelde ook over de problemen die christenen ervaren in Pakistan. Er staat christen in je paspoort en dat zorgt ervoor dat je op allerlei manieren wordt achtergesteld, lastiggevallen en erger.

Bidden
Mijn reisgenoot Ruben was op weg naar Rotterdam om er een kerkdienst te leiden, twee zelfs, een gewone en later op de dag een dienst in Urdu voor Pakistaanse christenen. Mag ik voor je bidden, vroeg hij. Ik wilde niet onbeleefd zijn en stemde toe. Het bidden ging heel lang goed tot hij me wenste dat ik het licht zou zien in de naam van de here Jezus. Gelukkig waren we toen bijna in Rotterdam waar hij eruit moest. Ons spontane interreligieuze rendez-vous was daarmee teneinde.

Niet de grootste
Ik vervolgde mijn weg naar Middelburg. Want daar werd voor het eerst een nieuwe Torarol ingewijd. De Joodse Gemeente Zeeland is beslist niet de grootste Kehilla in het land, maar dat heeft de Zeeuwen er niet van weerhouden om een eigen, nieuwe, Tora te laten schrijven in Jeruzalem. Het Sefer Tora zag er prachtig uit, gestoken op fraaie stokken van een lichte kleur en geschreven in het, in Nederland van oudsher gebruikte, Beth Josef-schrift. Eerst werd de rol afgeschreven. De laatste paar regels waren nog alleen in outline op het perkament gezet en een Sofeer uit Antwerpen zou, in opdracht van een aantal daarmee vereerde personen, de laatste letters invullen. Ik was een van de vereerden. Ik ging naast hem zitten en gaf hem ‘mijn’ veren pen. Ondanks de ietwat willekeurige volgorde van de ‘invullers’ viel mij de letter Reesj ten deel. Dat kon geen toeval zijn, de eerste letter van mijn naam en die van mijn in Rotterdam achtergebleven Pakistaanse metgezel.

Nadat de inkt was gedroogd, ging het in optocht door de nog stille Middelburgse binnenstad, begeleid door luide chassidische muziek die uit een ghettoblaster schalde. Voor het eerst werd een Torarol feestelijk door de straten van Middelburg gedragen en voor de allereerste keer verstoorden de in de regel ingetogen Zeeuwse Joden de zondagsrust. Maar het werd met een glimlach toegestaan. Omwonenden verschenen voor hun ramen en zwaaiden ons enthousiast toe. (In een onbewaakt ogenblik hadden de stokdragers van de choepa, het baldakijn waaronder de Tora werd gedragen, zich in Talliet – gebedskleed, gehuld en gingen in Talliet over straat. Dat gaat in tegen het protocol van geen religieuze kledij op de openbare weg. Maar ach, wie deerde het? Niemand.)

Tijd voor toespraken
In sjoel aangekomen werd het nieuwe Sefer Tora verwelkomd door de twee andere Tora rollen die al lang in het bezit van de sjoel waren. Opperrabbijn Jacobs droeg de ene, en ik de andere rol, waarmee we de op de Bima gelegde nieuwe rol omcirkelden. Luuc Smit, de ‘rebbe van Middelburg’, droeg onderwijl de gebeden voor.

Daarna was het tijd voor toespraken. In mijn toespraak greep ik terug naar 1883 toen in Vlissingen een nieuwe Torarol werd ingewijd. Over de inwijding van een nieuwe rol in Middelburg, kon ik niets vinden. Salomo van Ronkel was de godsdienstleraar van Vlissingen. Ik citeerde zijn woorden waarmee hij iedereen bedankte die had bijgedragen om de rol te laten schrijven. Salomo van Ronkel werd in 1850 in Groningen geboren. Daar was zijn vader ook godsdienstonderwijzer. Voor Vlissingen was hij kort, in 1871, onderwijzer in Ommen, vervolgens in Hardenberg en Zwartewaal. Na Vlissingen, waar hij voor het eerst in 1882 voor ons in beeld komt, werkte Salomo in de Kehillot Meerssen waar Debora, het tweede van zijn drie kinderen, werd geboren, Wijk bij Duurstede en Dieren. In Dieren dreef Van Ronkel ook een winkel. Waarschijnlijk omdat een dochter in Rotterdam woonde, trok hij naar Rotterdam waar hij met zijn vrouw de functie van ‘vader’ en ‘moeder’ bekleedde in het Oudeliedengesticht. Ik gebruikte zijn woorden om nu in Middelburg ook iedereen die had gedoneerd daarvoor te bedanken. De kennis over de Torarol in Vlissingen had ik opgedaan uit een artikel in de Vlissingsche Courant dat verslag deed van de ceremonie. In mijn voorbereide tekst had ik een verdere verwijzing naar Vlissingen anno 1883 weggelaten.

Langdurige godsdienstvrijheid
Dat was toen ik mijn droosje voorbereidde. Maar niet toen ik hem uitsprak. Toen zei ik dat er nog iets opvallends stond in dat verslag. Hijman Scheffer, voorzitter van de Chewre Chessed Ve’Emmet die de Torarol had gedoneerd,  schetste ‘in een belangrijke redevoering den aard en de strekking der feestelijke inwijding en herdacht daarbij dankbaar de geloofsvrijheid, welke zijn geloofsgenoten in Nederland, de bakermat der vrijheid, genieten’. In de voorbereiding had ik besloten het over te slaan, maar na de ontmoeting met mijn nieuwe Pakistaanse vriend, besloot ik anders. Dus vertelde ik in de sjoel van Middelburg wat mij die ochtend in de trein was overkomen en verbond het aan wat Scheffer in de Vlissingse sjoel zei toen daar in 1883 een nieuwe Wetsrol werd ingewijd. Het gesprek in de trein, tussen Leiden en Rotterdam, deed mij beseffen dat godsdienstvrijheid nog steeds niet zo vanzelfsprekend is.

Ruben Vis is algemeen secretaris van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap