Taalhistoricus en journalist Ewoud Sanders promoveerde in 2017 op een studie naar jeugdverhalen over jodenbekering. Aan die dissertatie heeft hij veel gehad bij het schrijven van Met de paplepel: zijn nieuwe boek over stereotyperingen en clichébeelden waaraan veel jeugdverhalen lijden. Die clichés komen niet alleen voor in het woordgebruik, maar ook in de begeleidende illustraties, waarvan er tientallen in dit prachtig uitgegeven boek staan afgedrukt. Sanders heeft voor zijn onderzoek 350 jeugdverhalen gelezen, waarvan er ongeveer 100 als bekeringsverhalen worden aangemerkt. Van alle boektitels die hij heeft opgespoord, vermeldt hij het jaar van verschijnen, of en hoeveel herdrukken er zijn, welke de oplagecijfers zijn en hoe lang de boeken werden gebruikt.

Door: Cor Sinnema

De oudste tekst voor kinderen over een joods personage dateert waarschijnlijk uit het jaar 1782. Deze is van de bekende Utrechtse advocaat Hieronymus van Alphen. Het zal niet helemaal toevallig zijn dat deze tekst ook de oudste Nederlandse illustratie opleverde die volgens Sanders, anders dan het gedicht,  “allerminst angstaanjagend oogt”. Dat het woord jood wordt gebruikt als scheldwoord is geen nieuws, maar wel het grote aantal keren waarin het in jeugdliteratuur voorkomt. Je vraagt je als lezer voortdurend af of je dit allemaal wel wilt weten. Anderzijds illustreert het goed waar Sanders met de titel naar verwijst: dat ideeën en beelden die een kind ‘met de paplepel’ krijgt ingegoten, een hardnekkig leven kunnen leiden.

In de negentiende eeuw neemt het antisemitisme toe en dat heeft z’n weerslag op jeugdverhalen over joden. Sanders heeft een verzameling aangelegd van woorden en uitdrukkingen die naar joden verwijzen. Als taalhistoricus komt zijn deskundigheid het best tot zijn recht in hoofdstuk 3 “Joden maken veel kabaal en praten raar”. Het is interessant om te zien hoe taal zich blijft ontwikkelen.

Het is opvallend hoe groot de rol van predikanten en onderwijsgevenden was. Ik schaamde me plaatsvervangend het meest bij het lezen van hoofdstuk 5 (Joden zijn slecht). De meest antisemitische Nederlandse jeugdboeken werden geschreven door een katholieke onderwijzer en ook het wreedste en meest antisemitische jeugdboek dat ooit in het Nederlands is verschenen, heeft een katholieke signatuur.

Het is goed om te beseffen hoe groot de invloed van jeugdliteratuur en taalmethodes was en is. Al moet dat ook in de context van de tijd worden gezien. Verantwoording, Dankwoord en Register maken dit nieuwe boek van Sanders tot een fundamenteel standaardwerk over de manier waarop er de laatste 250 jaar over een volksdeel werd geschreven. Het lijkt me goed als Nederlandse auteurs er kennis van nemen, maar ook opvoeders en opleiders. Hopelijk zal lezing ervan leiden tot de vraag of en vooral hoe we in ons land over andere en nieuwe minderheidsgroepen moeten vertellen en schrijven. Niet alleen over Chinezen, Turken en Marokkanen, maar ook de vluchtelingen die in ons land nu een veilige plek en toekomst zoeken.

Boekgegevens:
Met de paplepel. Beeldvorming over joden in Nederlandstalige jeugdverhalen, 1782-heden, Ewoud Sanders, Uitgeverij Walburgpers, ISBN 9789462499492, 278 blz. € 29,99

Cor Sinnema is permanent diaken voor het bisdom ‘s-Hertogenbosch

Sofie van den Enk kent veel verwondering in haar leven, maar ze heeft ook moeilijke tijden gehad. In haar bekering tot het jodendom vindt zij houvast. A.s. zondag vertelt ze erover in het televisieprogramma De Verwondering op NPO2.

Presentatrice Sofie van den Enk zet binnenkort een bijzondere stap: ze wordt jodin. De rituelen en tradities geven haar houvast. Sofie vindt er ruimte voor de verwondering die ze als jong meisje al voelde. Soms slaat die verwondering om in vertwijfeling – depressie kan dan de kop op steken.

Waarom zijn we hier? Wat is het heelal? Hoe is alles begonnen? Die grote vragen hielden presentatrice Sofie van den Enk als klein meisje al bezig. Antwoorden waren er niet direct. Haar ouders hadden zich heel bewust van het christelijk geloof losgemaakt. Toch, wanneer de kleine Sofie met haar grootouders meeging naar de kerk, vond ze het er fijn.

In haar studietijd ging Sofie haar hang naar het christendom verder onderzoeken, maar met weinig succes. Ze kreeg meerdere ‘zijnsdepressies’, die verband houden met haar melancholische aanleg. Ze verwondert zich over de grootsheid van het bestaan, maar die grootsheid – en leegte? – kan haar juist ook naar de keel grijpen. Dat nare gevoel mag er niet zijn. ‘Depressie is als een verslaving. Er is een heleboel narigheid te voelen, en je durft er gewoon niet aan’.

De ambitieuze Sofie ging uiteindelijk aan de slag in de televisiewereld. Met succes, maar ze stuitte ook op de harde kant van het televisievak: hoe goed je het ook doet, je kunt zo weer aan de kant worden geschoven.

Binnenkort zet Sofie een belangrijke nieuwe stap in haar zoektocht naar zin. Ze wordt jodin. Het uitvoeren van de tradities en rituelen geven haar een vorm van houvast in die grote, ontembare wereld. Wie God precies is, blijft in het joodse geloof vooral een mysterie. Juist dat werkt goed voor Sofie. ‘Bij het woord God ontstaan direct allerlei beelden. Maar een woord als de Eeuwige, daarin zit veel meer ruimte voor verwondering, voor mysterie’.

De Verwondering met Sofie van den Enk is te zien op zondag 5 maart om 08.30 uur bij KRO-NCRV op NPO2.

Bron: KRO-NCRV | Foto: Martje van der Heijden 

Vorige maand hebben Cor Sinnema (RKK) en Wim van Weelden (PKN) afscheid genomen van het Dagelijks Bestuur van het OJEC. Wij zijn Cor en Wim zeer dankbaar voor hun inzet en wij zijn blij dat zij zich voor het OJEC blijven inspannen door zitting te nemen in het Algemeen Bestuur. Op een gepast moment zal hun afscheid worden gevierd.

Tot onze vreugde is Benno van Croesdijk (RKK) bereid gevonden om het Dagelijks Bestuur te versterken. Hij zal de taak van secretaris op zich nemen. Wij wensen Benno veel succes bij zijn nieuwe taak.

Bestuur OJEC

Houtman bestudeert de verhouding tussen jodendom en christendom. Kees Posthumus spreek haar voor Protestant Magazine in de week nadat SGP, ChristenUnie en het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) het groeiende antisemitisme en de strijd daartegen op de politieke agenda zetten. 

Klik hier voor het interview.

Bron: PKN

De Joden spreken als ze het over hun Bijbel hebben over Tenach of Miqra, wat zoiets betekent als ‘wat hardop wordt voorgelezen’. En als dat wordt gedaan, gaat er een wereld voor je open. Je hoort oeroude verhalen over hoe het allemaal met Israël begonnen is, je leest over voorschriften hoe je met het heiligdom moet omgaan, je maakt kennis met de profeten die de voorschriften uitleggen. En daarna houd je nog een dikke stapel boekjes en liederen over die je meenemen in een wereld waarin men op zoek is naar God.

Taal en volgorde 
Slechts een enkele keer weten we in deze Miqra precies wanneer iets speelt, het is moeilijk er een jaartal bij te schrijven. Maar dat doet er niet zoveel toe. Wat er wel toe doet, is de volgorde van de teksten: de voorschriften (de Wet) worden door de profeten uitgelegd en Israël reageert daar dankbaar op, vooral met liederen. Vrijwel alle teksten zijn in het Hebreeuws geschreven. Een paar teksten zijn geschreven in het Aramees, de oudste nog levende taal ter wereld. Later is de Hebreeuwse Bijbel in het Grieks vertaald, domweg omdat men het Hebreeuws niet meer kende. We nemen aan dat alleen de rabbijnen de tekst nog in het Hebreeuws konden lezen. De gewone (Joodse) man sprak Aramees, de wat hoger opgeleide sprak Grieks. 

Klinkers en medeklinkers
Zo is het Nieuwe Testament in het Grieks geschreven. Dat was de normale handelstaal in die dagen, de laatste eeuwen voor de jaartelling die we met nul opnieuw begonnen zijn. We weten dat in Alexandrië een breed Joods studiecentrum is geweest. De tekst van de Hebreeuwse Bijbel die voor onze bijbelvertaling is gebruikt, komt van oorsprong uit Alexandrië maar is in de middeleeuwen in Tiberias bewerkt en van klinkers voorzien. Dat is wel even van belang. De Hebreeuwse tekst heeft van oorsprong geen klinkers. Door die toe te voegen ontstond er een tekst die niet meer voor allerlei verschillende uitleg vatbaar was. De medeklinkertekst is trouwens heilig. Op de boekrol vind je geen klinkers, in de boeken wel. Dat maakt het niet onmogelijk om de tekst te lezen. Een voorbeeld: als in een contactadvertentie staat MN ZKT VRW KND GN BZWR zal iedereen die een beetje is ingevoerd in de Nederlandse taal dat foutloos kunnen lezen.

Een Joods boek
De Hebreeuwse Bijbel is van begin tot eind een Joods boek. De tekst ervan is dezelfde als van ons Oude Testament. Maar als je ‘Oude Testament’ zegt, veronderstelt dat ook dat er een Nieuw Testament is. De Joden hebben uiteraard geen Nieuw Testament en zullen daarom de Hebreeuwse Bijbel nooit Oude Testament noemen. De uitdrukking ‘het Oude Testament’ is christelijk en komt uit een tekst van Paulus die het over de voorlezing het Oude Verbond heeft, in het Latijn: in lectione veteris testamenti, dus ‘bij de lezing van het Oude Testament’ (2 Kor. 3:14). Is het Oude Testament dan niet afgeschaft? Gelukkig niet. 

Nieuwe Testament onbegrijpelijk zonder het Oude
We zouden maar heel weinig begrijpen van het evangelie en van Jezus als op de achtergrond het Oude Testament niet zou meespelen. Allereerst omdat Jezus en Paulus heel vaak uit het Oude Testament citeren. Verder hebben de evangelisten hun werk zo opgebouwd dat je er een vorm van het Oude Testament in terugvindt. 

Een voorbeeld: de Bijbel begint met een man en een vrouw in een tuin en zo eindigt de Bijbel ook, in Openbaring 21-22. Na Pasen vinden we ook een man en een vrouw in een tuin: Maria en Jezus, die voor de tuinman wordt aangezien. Ook de gelijkenissen van Jezus zitten vol verwijzingen naar het Oude Testament. Dat komt zonder Hebreeuwse achtergrond allemaal in de lucht te hangen. Het is dus een heel slecht idee om alleen het Nieuwe Testament uit te geven. Het Nieuwe Testament is onbegrijpelijk zonder het Oude. Het is eigenlijk het ‘verklarende woordenlijstje van het Oude Testament’ is wel eens gezegd. Het lijkt zo simpel: joden en christenen lezen dus dezelfde bijbel, alleen noemt de synagoge dat ‘Hebreeuwse Bijbel’ of ‘Miqra’ en noemt de kerk dat het ‘Oude Testament.’ 

Verschillende contexten
Betekent dat dan dat we alleen een verschillende naam voor het eerste deel gebruiken? Dat is nog maar de vraag. Technisch klopt dat wel: de tekst van de Thorarol is dezelfde als die van het Oude Testament, maar wordt in de rabbijnse traditie heel anders uitgelegd dan in een christelijke omgeving. De kerk heeft bovendien de Joodse feesten niet. De tekst van de Hebreeuwse Bijbel is met eindeloze zorg vastgelegd. Toen halverwege de vorige eeuw allerlei vooral Hebreeuwse teksten in grotten bij de Dode Zee werden gevonden, was er een complete Jesajarol bij. Die was 1000 (!) jaar ouder dan de tekst die wij in onze bijbelvertaling hebben gebruikt en week nauwelijks af van onze middeleeuwse tekst. 

OT komt er bekaaid vanaf
Het Oude Testament is er in de kerk vaak wat bekaaid vanaf gekomen. Dat merk je aan allerlei dingen: het evangelie is leidend. In allerlei kerken gaat de gemeente bij de evangelielezing staan en blijft men bij andere  zitten. Het Oude Testament lijkt vaak niet meer dan een illustratie bij het evangelie. Soms wordt het Oude Testament als verouderd beschouwd. Of nog erger, bij antisemieten: als Joods en dus fout. 

Een voorbeeld kan dat verduidelijken. Vaak is het Oude Testament afgeschreven vanwege het onheilspellende beeld van God dat daarin zou worden geschetst. Te pas en te onpas (vooral te onpas) wordt Gods toorn uitgemeten. Maar dat God in de Thora en de Profeten een partner is van Israël, de geliefde, een bruidegom zelfs en dat die toorn een vorm van liefdesverdriet is, blijft onderbelicht. Het gaat immers om en over een jaloerse God, in de Tien Geboden en ver daarbuiten. 

Het Aloude Testament
In heel veel theologie doet het Oude Testament niet serieus mee. Een pleister op deze wond is het gebruik van een andere naam: het Eerste Testament. Daarmee is geen enkel probleem opgelost. Wat een beetje zou helpen is te spreken van het Aloude Testament. Dat heeft iets van de glorie die het boek toekomt: de Bijbel van Israël, van Mozes, Elia en de andere profeten. En van Jezus en de apostelen. Hun omgang met God is de basis van onze omgang. Zij maakten de weg door die weg te gaan. 

Piet van Midden is emeritus predikant en docent Hebreeuws aan de Universiteit van Tilburg.

Bij Boekscout is recent het boek Het evangelie naar de beschrijving van de apostel Paulus - Een interpretatie van de Romeinenbrief tegen de achtergrond van de relatie 'kerk en Israël' met een preek van Henk Vreekamp van Wim Steller verschenen.

Terwijl Wim Steller is opgegroeid in een christelijke omgeving, was zijn gezin niet verbonden met een kerkelijke gemeenschap. Zijn huwelijk en werk binnen het reformatorisch onderwijs op Urk bracht hem in verbinding met een kerkelijke gemeente. Waarheid leek altijd duidelijk, maar voor Wim was het juist een zoektocht. De vraag: ‘wat is waarheid?’ heeft alles te maken met zijn levensbiografie en heeft ertoe geleid dat hij theologie is gaan studeren. Nu denkt hij: 'waarheid is niet zwart-wit en zeker niet grijs, maar waarheid is relatie.' Deze gedachte vond hij ook in zijn vertaling van de Romeinenbrief. En dat is wat hij denkt dat wij nodig hebben in deze tijd, in ons land en in deze wereld: relatie. Hoe gaan wij met elkaar om? Is er plaats voor ontmoeting? Durven en kunnen wij luisteren naar een ander? Waarbij hij, als gelovige toevoegt: willen wij luisteren naar de Ander, de God van Israël? Dit boek over geloofszaken wordt sinds vrijdag 10 februari uitgegeven door Uitgeverij Boekscout.

Een nieuwe vertaling van de brief aan de Romeinen. De auteur schrijft persoonlijke brieven aan de apostel Paulus waarin de relatie tussen het christelijke geloof en de joodse godsdienst centraal staat. Tijdens het lezen van de brieven leer je de auteur kennen en door de brontaalgerichte vertaling van het Bijbelboek ontdek je steeds meer van Paulus en zijn Romeinenbrief. Met dit werk hoopt de auteur tegemoet te komen aan de oproep van Henk Vreekamp (1943-2016) om de Romeinenbrief te herlezen tegen de achtergrond van ‘kerk en Israël’. Door de bijzondere vertaling en de briefvorm biedt dit boek een eigentijdse interpretatie van de Romeinenbrief.    

Over de auteur
Wim Steller (1972) is geboren in Den Haag en heeft zijn jeugd doorgebracht in Waddinxveen. Hij is na de PABO werkzaam geraakt in het primair onderwijs op Urk. Hij is getrouwd en vader van drie zoons. Door de studie theologie is zijn interesse gewekt voor het jodendom en de relatie 'kerk en Israël'. Zijn zoektocht naar de wortels van het christelijk geloof heeft geleid tot het vertalen en interpreteren van de brief van de apostel Paulus aan de Romeinen. In deze zoektocht heeft het werk van Henk Vreekamp (1943-2016) een belangrijke rol gespeeld. Op dit moment is de auteur bezig met een promotietraject rondom het werk van Henk Vreekamp.

Boekgegevens
Titel: Het evangelie naar de beschrijving van de apostel Paulus - Een interpretatie van de Romeinenbrief tegen de achtergrond van de relatie 'kerk en Israël' met een preek van Henk Vreekamp
Auteur: Wim Steller
Verschijningsdatum: 10 februari 2023
Aantal pagina's: 254
ISBN: 9789464684407
Verkoopprijs: € 22,99  

Bron: Boekscout