Een goed gesprek tussen joden en christenen kan soms zijn een hele opgave zijn. Ook de vraag wat we van elkaar kunnen leren en hoe we gezamenlijk op kunnen trekken is niet altijd eenvoudig te beantwoorden. Toch doet Eeuwout Klootwijk een poging in dit artikel.

Door: Eeuwout Klootwijk

Hoe kun je het beste als joden en christenen met elkaar in gesprek? De Zweedse theoloog Krister Stendahl (1921-2008), professor Nieuwe Testament en luthers bisschop van Stockholm, stelde drie regels op waaraan deelnemers aan een eerlijke interreligieuze dialoog zich zouden moeten houden:

1. Wanneer je een andere religie probeert te verstaan, dan moet je je informatie halen bij     vrienden en niet bij vijanden van die religie;
2. Vergelijk niet jouw beste punten met de slechtste van de ander;
3. Laat ruimte voor heilige jaloezie. Stendahl sprak van holy envy. Daardoor krijg je ruimte om kritisch naar je eigen opvattingen te kijken.

De ander is altijd anders dan jij
Het gesprek tussen joden en christenen staat eigenlijk nog in de kinderschoenen. Beide tradities - Joods en christelijk - drinken uit dezelfde bron en komen uit dezelfde baarmoeder, maar de wegen zijn zeer uiteengegaan. Hoe kun je ooit het wederzijdse wantrouwen en de geschiedenis van ontkenning en haat doorbreken? En toch gebeurt dit op veel plekken in de wereld, ook in ons eigen land. In dit webartikel wil ik daarvan een drietal voorbeelden geven, rond de woorden ‘verkenning’, ‘verwarring’, ‘verbinding’. Deze drie woorden kenmerken m.i. ook wat er kan gebeuren in het gesprek tussen joden en christenen. Je leert elkaar gaandeweg beter kennen, maar het verwart ook omdat clichébeelden aan diggelen worden geslagen. En er kan verbinding en vriendschap ontstaan. En vaak moet je gewoon weer van voren af aan beginnen. Het is vergelijkbaar met een relatie. De ander blijkt altijd weer anders te zijn dan jij en het moment dat dit echt tot je door gaat dringen ontstaat er ruimte voor een diepgaande en soms liefdevolle relatie.

Verkenning
Sinds een aantal jaar ga ik in de zomer naar de conferentie van de ICCJ (International Council of Christians and Jews), samen met enkele andere deelnemers uit Nederland (en Vlaanderen). Vorig jaar was dat in Boedapest, begin juli is de bijeenkomst in Lund, Zweden. Langzamerhand leer ik mensen kennen en ontdek ik steeds weer opnieuw hoe scheidslijnen en verbindingen dwars door de tradities (Joods en christelijk) heen kunnen lopen. Met sommige joden kan ik me meer verwant voelen dan met bepaalde christelijke deelnemers, en andersom. En ook leer ik inzien hoe lang en moeizaam de weg is om elkaar echt goed te verstaan. Op de komende conferentie staan de 12 Punten van Berlijn centraal. Tien jaar geleden werd in Berlijn een aantal oproepen geformuleerd, aan christenen en hun gemeenschappen, aan joden aan hun gemeenschappen, en aan christenen en joden samen. In Lund worden ze weer tegen het licht gehouden. Werken ze? Doen ze iets? Enkele van deze opdrachten zijn:

Oproep aan christenen:
1. Te strijden tegen religieus, raciaal en alle andere vormen van antisemitisme;
2. Om een theologisch verstaan van het jodendom te ontwikkelen dat de eigenwaarde van het   jodendom bevestigt;

Oproep aan joden:
1. Om de pogingen van veel christelijke gemeenschappen te erkennen op het einde van de 20ste eeuw, om hun houding ten overstaan van joden te herzien;
2. Om onderscheid aan te brengen tussen eerlijke kritiek op Israël en antisemitisme;

Oproep aan beiden:
Om netwerken op te zetten met allen die iets willen doen voor een goed rentmeesterschap rond milieuvraagstukken.

Hoe mooi en terecht deze oproepen ook zijn, het belangrijkste is toch de bereidheid om elkaar te leren verstaan. Dat vereist geduld, tijd, uithoudingsvermogen, inlevingsvermogen. Als joden en christenen staan we ondanks een eeuw van steeds intensievere contacten nog maar aan het begin. Om met de broedergemeenschap van Taizé te spreken: we beginnen een pelgrimage van vertrouwen. De verkennende fase.

Verwarring
Al jaren maak ik deel uit van de dialooggroep Sja’ar (Hebreeuws voor ‘Poort’), als zelfstandige denkgroep naast het OJEC. Een aantal keer per jaar treffen we elkaar in De Nieuwe Poort in Amsterdam als joden en christenen, orthodox en liberaal, zoekend en denkend, zwevend gelovend en elkaar bevragend.

Onlangs kwam het gesprek op antisemitisme en het idee van een nationaal coördinator antisemitisme. Van opperrabbijn Binyomin Jacobs had ik eerder begrepen dat hij daar achter stond. Leo Mock, docent Judaica aan de Tilburg University, liet een andere kant zien. ‘Als joden worden we steeds geassocieerd met antisemitisme en de Holocaust of de Sjoa. Dat is een eenzijdig beeld. We horen tot het levende jodendom. We zijn meer dan slachtoffers.’ Niet dat hij het antisemitisme wil bagatelliseren, maar wel maakt hij kritische kanttekeningen bij een al te grote focus erop. Datzelfde proef ik ook bij zelfstandige denkers en doeners als rabbijn Lody van de Kamp.

Keer op keer merk ik hoe verschillend er in de Joodse gemeenschap in Nederland gedacht wordt. De een vindt het ontsteken van de chanoekia op stadhuizen geweldig, de ander vindt dit maar niets, een overgewaaid fenomeen uit Amerika. Sommigen ondersteunen voluit het leggen van Stolpersteine (herdenkingsstenen), anderen vinden herdenken weliswaar belangrijk, maar willen vooral aandacht voor het levende jodendom. Het verwart me, scherpt me ook en daagt me uit. Wat vind ik zelf? En welke koers vaart de Protestantse Kerk? Ik leg mijn oor te luisteren bij mijn Joodse gesprekspartners en probeer samen met anderen een eigen richting te ontdekken.

Verbinding
Op fietsafstand van waar ik woon bevindt zich de synagoge in Middelburg. Ik was er de laatste keer met Poeriem. De chazan, Luuc Smit, danste en was vrolijk en er werden hapjes uitgedeeld. Net daarvoor was hij voorgegaan in de gebeden. De sjoel in Middelburg is open en gastvrij en er zijn uitstekende contacten met kerken, de moskee en met andere partijen. Wat ik ervaar is verbinding, het zoeken naar (en vinden van) wederzijds contact. Verbinding begint bij het willen leren kennen van elkaar, het samen eten, het samen vieren. Daarvoor hoef ik niet Joods te worden, ze zien me al aankomen (en zouden me weigeren). Ik hoef mijn eigen traditie en wijze van geloven niet te verloochenen, en mijn Joodse gesprekspartner evenmin. Wel kun je - om met Stendahl te spreken - een heilige jaloezie krijgen. Een onder de indruk raken van hoe de ander haar jodendom beleeft en kijken hoe jij dingen beleeft en doet. Zelf ervaar ik de schoonheid van de Joodse traditie en voel ik me vertrouwd met de eigen christelijke traditie. Ik hoef de twee niet tegen elkaar uit te spelen.

Verkenning, verwarring en verbinding - hoe herkenbaar zijn deze stadia in het eigen (innerlijke of  daadwerkelijke) gesprek met joden en de Joodse gemeenschap in de eigen omgeving?

Dr. Eeuwout Klootwijk is wetenschappelijk beleidsmedewerker voor Kerk en Israël (joods-christelijke relaties) van de PKN en daarnaast predikant in Oost-Souburg. Bovenstaand artikel werd eerder geplaatst op de website van de PKN.