De joodse manier van leren is verhalen vertellen. Een verhaal blijft beter hangen dan een saaie uitleg. Deze traditie is ook na Jezus doorgegaan en floreert tot op de dag van vandaag. Gottfrid van Eck is theoloog en een kenner van deze joodse verteltraditie. Hij ziet zichzelf als een soort rondreizend magied (verhalenverteller) en heeft zich in de joodse achtergronden van de verhalen verdiept. Hij maakte diverse reizen naar de grotendeels verdwenen joodse wereld van Oost-Europa. Voor zijn derde bundel, De koe die naar de hemel vloog – en andere joodse verhalen, heeft hij veel onbekende verhalen uit deze Oost-Europese of jiddische traditie verzameld en vertaald. In 1998 verschenen van zijn hand Bidden Met De Benen en in 2003 joodse sprookjes in Chelm Is Overal.
Door: Cor Sinnema
In de nieuwe bundel staan verhalen die niet eerder in het Nederlands zijn verschenen. Ze komen vooral uit de achttiende, negentiende en twintigste eeuw. Maar hun plot is tijdloos. Er zijn ook verhalen uit de eerste eeuw, uit de zestiende en zelfs een uit de eenentwintigste eeuw opgenomen. Van de meeste wordt vermeld waar en wanneer ze zijn ontstaan en aan welke rabbi ze kunnen worden toegeschreven. Aan het eind van het boek staan de namen van alle 50 rabbijnen alfabetisch bij elkaar. Onder hen bevindt zich de bekende Poolse magied Baäl Sjem Tov (meester van de goede naam) wiens naam ook wel eens wordt afgekort met het acroniem Besjt. Officieel heette deze rabbijn Jisroel ben Eliëzer (1698-1760). Hij is de oprichter van het chassidische jodendom. Na hem volgen veel rabbijnen die met hem verbonden zijn als familie, leerling of volgeling. Er is sprake van een dynastie. Van magied Jacob Franz van Dubno en volgelingen (1741-1804) zijn de meeste vertellingen. Alle 120 verhalen zijn aan het eind gerangschikt op dertien thema’s. Het boek besluit met een overzicht van vijftien bronnen.
Van Eck gaat verder dan het doorgeven van de joodse verhalen sec. Hij voegt er ook eigen kennis en ervaring aan toe. Gelukkig is die cursief gedrukt en volgt die achter de vertellingen. Van Eck weet dat hij zich met deze informatie op glad ijs begeeft. Want uitleggen druist in tegen de wetmatigheden van een verhaal. Een goed verhaal doet zijn werk zélf! In een van de toelichtingen schrijft hij dan ook: “Kennis – al of niet religieus van aard – is voedsel voor het hoofd, terwijl verhalen voedsel voor de ziel zijn. (…) Wij prijzen geleerde boekenwurmen om hun kennis, maar goede verhalenvertellers hebben we harder nodig. Vooral in tijden van crisis kunnen verhalen helpen om hoop te houden.” (blz. 135/136). Meestal houdt Van Eck zich aan deze wijsheid en beperkt hij zich tot feitelijke informatie. Maar zo nu en dan gaat hij een stapje verder en probeert hij er een spirituele les uit te halen. Dan komt de predikant Van Eck om de hoek kijken. Dat gebeurt bij generaliserende slotzinnen met de moraal van het verhaal, zoals: “We hebben allemaal wel eens een kleinmenselijk trekje.” En: “Ben je eerlijk en authentiek in Gods ogen of ben je bezig met wat mensen van je vinden?”
Dankzij de toelichtingen kan de lezer kennisnemen van de achtergronden van de enorme schat volksverhalen, parabels, witzen, anekdotes, fabels. Ze bevatten vaak meerdere lagen en gaan over gebeurtenissen die plaatsvonden in de dorpen en steden van Oost-Europa. En passant wordt er veel informatie gegeven over met name het chassidisme, de orthodoxe joodse-religieuze stroming, de Chabad-beweging en de Pesjichabeweging, maar ook de reactie op dit chassidisme in de Haskalahbeweging. Het nieuwe boek van Van Eck is een aanwinst voor de boekenkast van iedereen die zich in de joodse verteltraditie wil verdiepen. Niet alleen voor beroepsvertellers zoals catecheten, pastores en predikanten, maar ook om thuis te lezen en aan elkaar voor te lezen.
Boekgegevens
De koe die naar de hemel vloog en andere joodse verhalen. Gottfrid van Eck, Uitgeverij Skandalon, Middelburg, 2023. ISBN 978-94-93220-46-1, 268 blz., € 27,99.
Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom ‘s-Hertogenbosch
