Hoewel er sinds de jaren 1990 overal sterk is ingezet op Holocausteducatie, nemen polarisatie, antisemitisme en racisme in de samenleving eerder toe dan af, stelt Didier Pollefeyt vast. Op verzoek van de Katholieke Raad voor het Jodendom verzorgt hij op 11 oktober in Tilburg de Kardinaal Willebrandslezing over dat thema.

Door: Frederique Vanneuville

Toen Didier Pollefeyt als achttienjarige theologie ging studeren, had hij nog nooit een jood ontmoet en wist hij nauwelijks iets over de Holocaust. “Wat ik in de lessen van Roger Burggraeve leerde over de joodse filosofie van Emmanuel Levinas – dat er een ethisch appel uitgaat van ‘het naakte gelaat van de ander’ –, sloot wel nauw aan bij mijn spontaan gelovig aanvoelen”, vertelt hij. “Levinas bracht mij bij de grote, tegelijk heel eenvoudige vraag: als dat appel er effectief is, hoe is het dan mogelijk dat mensen in staat zijn tot zoiets als de Holocaust?”

Het allereerste dat Pollefeyt daarover las, was De God van de Joden na Auschwitz van Richard Rubenstein, de vader van de post-Holocausttheologie. “Dat boek schokte mij enorm. Niet alleen verklaarde Rubenstein God dood en noemde hij de hele ethiek van Levinas sentiment, bovendien stootte ik op de kwestie van de verantwoordelijkheid van het christendom voor de Holocaust. Ik verdiepte me daar verder in en geraakte volledig overweldigd door het grootste drama van de twintigste eeuw. Alles waar ik in geloofde en me aan toevertrouwde, ging aan diggelen: een persoonlijke God, de ethiek van het gelaat van de ander, de Kerk waarin ik mij thuis voelde. Al veertig jaar bestaat mijn academisch werk erin om alles wat de Holocaust toen in mijn gelovig denken heeft neergehaald, kritisch te bekijken en op een of andere manier theologisch her op te bouwen. In die zin noem ik mezelf een Holocaust scholar, een theoloog na Auschwitz.”

Zijn er theologische inzichten waar christenen sinds de Holocaust niet meer omheen kunnen?
“Absoluut. Om te beginnen is er het achterhaalde beeld van een God die willekeurig ingrijpt in de wereld. Zo’n God zou dan passief zijn gebleven bij de collectieve moord op de joden. Hoe verzoen je dat met elkaar? Theologisch en intellectueel is dat zeer moeilijk houdbaar. Vervolgens is er de joodse identiteit van Jezus. Had Hij in de twintigste eeuw geleefd, dan was Hij in Auschwitz omgekomen, net als Zijn moeder, vader en alle apostelen. Je kunt Jezus niet tegenover het jodendom plaatsen. Hij is volop deel van het joodse volk. Sinds de Holocaust is ook duidelijk geworden dat het christendom niet bedoeld is om het jodendom te vervangen en dat de joden zich niet tot het christendom hoeven te bekeren om bij God te komen, want ze zijn al bij God. Hij heeft Zijn verbond met de joden immers niet verbroken.

Over die inzichten is er geen algemene consensus onder christelijke theologen, maar binnen de katholieke theologie staan ze niet meer ter discussie en zijn ze een verworvenheid. Dat blijkt duidelijk uit het document over de joods-christelijke relaties dat het Vaticaan in 2015 uitbracht, met als titel een citaat uit de brief van de apostel Paulus aan de Romeinen: ‘De genade die God schenkt, neemt Hij nooit terug, wanneer Hij iemand roept, maakt Hij dat niet ongedaan’ (11, 29). ‘Irrevocable’ staat er in het Engels: ‘onherroepelijk’.”

Wanneer groeide in de rooms-katholieke Kerk het besef dat er iets moest veranderen aan haar leer omtrent de joden?
“In de aanloop naar het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) was duidelijk dat paus Johannes XXIII de intentie had verandering te brengen in de verhouding tot de joden. Die kwam in 1965 met de publicatie van de encycliek Nostra Aetate. Vanaf dan begon de Kerk onder meer actief te kijken naar haar eigen aandeel in de geschiedenis van het antisemitisme. In die context was ook het jaar 2000, dat door paus Johannes Paulus II werd uitgeroepen tot verzoeningsjaar, belangrijk. Op 12 maart 2000 formuleerde de paus in het hart van de liturgie een schuldbelijdenis van de Kerk ten aanzien van het jodendom. Opmerkelijk is dat er in datzelfde jaar ook van joodse kant een verklaring kwam, Dabru Emet, ondertekend door 220 rabbijnen uit de hele wereld. In punt vijf stellen ze dat het nazisme geen christelijk fenomeen is, wat uiteraard van enorm belang is voor de toenadering tussen jodendom en christendom. Echte dialoog tussen die twee kan immers pas ontstaan als christenen hun eigen geschiedenis en traditie kritisch bekijken en als joden de christenen daar niet in vastzetten. Het jaar 2000 was in dat opzicht zeker bijzonder te noemen. In 2015, vijftig jaar na Nostra Aetate, publiceerde het Vaticaan vervolgens The Gifts and the Calling of God are Irrevocable, het eerder genoemde document over de joods-christelijke dialoog, dat verwijst naar het ‘onherroepelijke’ verbond van God met het joodse volk. De tweede Persoon van de goddelijke Drievuldigheid wordt daarin gedefinieerd als de Logos, die zich voor de joden heeft belichaamd in de Torah en voor de christenen in Jezus Christus, de levende Torah. Die tekst bevat in mijn ogen de meest vergevorderde poging tot theologie van de dialoog.”

Waarom heeft het zo lang geduurd voordat de reflectie op de Holocaust op gang kwam?
“De eerste grote werken daarover verschenen in het midden van de jaren 1960 in de VS. In Europa duurde het veel langer vooraleer de Holocausttheologie zich echt begon te ontwikkelen. Een eerste reden voor die lange stilte lag bij de joden zelf die tijd nodig hadden om weer recht te krabbelen nadat twee derde van de Europese joden – een derde van het wereldjodendom – uitgeroeid was. Daarnaast verkozen veel overlevenden te zwijgen over wat ze hadden meegemaakt, onder meer uit schuldgevoel tegenover al wie het niet had overleefd. En er was in die tijd gewoonweg tijd noch ruimte om te treuren, want de wereld was bezig met de heropbouw van Europa en richtte zich op economische groei.”

In allerhande discussies vandaag proberen mensen hun argumenten kracht bij te zetten door vergelijkingen met de Holocaust. Wat moeten we daarvan denken?
“De Holocaust wordt inderdaad al te vaak gebruikt als een vliegenmepper om een ander mee te slaan. Er is zelfs een wet – Godwin’s law – die stelt dat er in discussies op sociale media vroeg of laat altijd iemand zal komen aanzetten met een verwijzing naar Hitler, het nazisme of de Holocaust. Er zijn ecologisten die legbatterijen vergelijken met barakken in concentratiekampen, ethici die euthanasie linken met het T4-programma van de nazi’s, critici van Israël die de Israëli’s verwijten hetzelfde te doen met de Palestijnen als wat de nazi’s deden met de joden, enzovoort. Maar zulke vergelijkingen maken ideologisch misbruik van de Holocaust en volgens de wet van Godwin moet daarom elke discussie onmiddellijk stopgezet worden zodra die er binnensluipen. Ze trivialiseren de Holocaust.

Ideologisch misbruik van historische feiten ligt altijd op de loer. De overlevering ervan gebeurt nu eenmaal via mensen die op een of andere manier ideologisch beïnvloed zijn. Zo is er ook geen ‘naakte’ historische overlevering van de Holocaust. Maar je kunt met de Holocaust echt niet eender wat doen. Daarom pleit ik in Holocausteducatie voor een benadering die de ontstaansgeschiedenis en historische context van de Holocaust rationeel verheldert, met de verschillende perspectieven van daders, slachtoffers, bijstaanders en redders. Zo leer je de ideologische interpretaties ervan te ontmaskeren en daaraan voorbij te geraken.

Tegelijk ben ik erg kritisch voor een benadering die de Holocaust zuiver historisch bekijkt en reduceert tot een archeologisch gegeven dat verdwijnt in de plooien van de tijd, zonder betekenis voor vandaag. Het is heus geen toeval dat de Universele Verklaring van de Mensenrechten in 1948 geformuleerd werd! De Holocaust is een soort negatieve openbaring van betekenis met een universele draagwijdte. Die betekenis moeten we op de juiste manier proberen te vatten. Zelf heb ik nu zoveel boeken gelezen en films gezien over de Holocaust en toch raakt de absolute diepte van dat kwaad mij vandaag nog meer dan veertig jaar geleden, maar anders, post-kritisch.”

Wat leert het gedrag van de daders ons over ethiek?
“Mijn stelling is dat de nazi’s geen morele monsters waren. Ook zij probeerden hun gruwelijke daden ethisch goed te praten. Met die stelling neem ik afstand van een kijk op goed en kwaad als twee compleet gescheiden werkelijkheden – de goede jood versus de slechte nazi. Zo’n dualistische denkwijze is zelf de motor van het kwaad. Maar binnen het monotheïsme is het kwaad geen apart principe in de werkelijkheid. In het jodendom en het christendom is er maar één God, en die representeert het absoluut goede. Het kwaad ontstaat wanneer mensen God het zwijgen opleggen of het goede manipuleren via zelfbedrog. Door de terugkeer naar zo’n monotheïstische visie kun je een grondslag geven aan de ethiek na Auschwitz.

In Holocausteducatie is het minstens even belangrijk te kijken waar er in of naast de gruwel toch ook openingen naar het goede werden gezien en ervaren. Zelfs in het totalitaire nazisysteem met een complete godsverduistering was God niet helemaal verdwenen uit de geteisterde harten van de mensen. Het systeem werd ondanks alles toch soms onderbroken van bovenuit. Zo zijn er onvoorstelbare verhalen over hoe slachtoffers zich staande hebben proberen te houden tegen het kwaad, in het heldhaftige en in het kleine. Of denk aan iemand als Oscar Schindler die het kleine meisje met het rode jasje niet kon negeren als een dwingend appel van elders. Dat ethische vermogen om de onderbrekingen in het systeem te herkennen en op te pikken, is in elke mens aanwezig, maar het moet goed ontwikkeld worden zodat het niet het zwijgen kan worden opgelegd door een totalitair systeem. Daarom is het een uitermate belangrijke opdracht in Holocausteducatie om dergelijke verhalen met jongeren te verkennen, want als ethiek zelfs in Auschwitz mogelijk was, dan ook na Auschwitz.”

Moet de Holocaust benaderd worden als een voorbeeld van genocidair geweld of als een uniek historisch gebeuren?
“Dat is een delicate kwestie. Ieder historisch gebeuren heeft tegelijk unieke en universele dimensies en aan die verschillende aspecten moet je op gepaste wijze recht doen. Dat geldt trouwens voor alles. Als ik iemand ga bezoeken die kanker heeft, dan moet ik tegen die patiënt niet meteen beginnen over het universele karakter van zijn ziekte. Daarom ben ik ook gekant tegen ieder discours dat de Holocaust ofwel bestempelt als geheel uniek, ofwel herleidt tot ‘slechts’ een voorbeeld van het universele vermogen van de mens om kwaad te doen. Er zijn wel degelijk unieke aspecten aan: de omvang en intensiteit ervan, het feit dat de joden vervolgd werden louter omdat ze joods waren, en dat die massamoord zich heeft afgespeeld in het hart van de westerse beschaving. Dat benadruk ik vooral wanneer ik voor christenen spreek. Zij moeten beseffen dat er uit de Holocaust een eigen soort verantwoordelijkheid voortvloeit, anders dan uit bijvoorbeeld de genocide in Rwanda. Voor een joods publiek zal ik net ook de universaliteit van de Holocaust onderstrepen. Voor hen vind ik het belangrijk dat ze hun lijdensgeschiedenis niet geheel los zien van die van anderen.”

Hoe kijkt u naar de toekomst van de joods-christelijke dialoog en Holocausteducatie?
“De Kerk heeft in de joods-christelijke dialoog een weg ingeslagen die onomkeerbaar is. Ze is er nog lang niet, maar de ontwikkelingen die ik zie, stemmen me hoopvol. Tussen jodendom en christendom zijn heel wat positieve initiatieven en broederlijke relaties ontstaan.

Holocausteducatie profiteert nu van de toenemende aandacht voor burgerschapsvorming in de hele westerse wereld en in de curricula van de scholen. De uitdaging ligt er voor mij in dat die burgerschapsvorming levensbeschouwelijk ingebed blijft. Alleen door terug te keren naar een specifieke traditie waarin het andere op een of andere manier doorbreekt, kun je jezelf vernieuwen, gemeenschappen versterken en een dam opwerpen tegen de polarisatie. Daar ligt een enorme opdracht voor de levensbeschouwingen. Dat is niet iets wat een overheid kan realiseren via een zuiver rationele, formele burgerschapsvorming. Maar ook hier ben ik hoopvol. Ik weet zeker dat elk systeem dat op het kwade gericht is, uiteindelijk ten onder zal gaan omdat er altijd er altijd mensen zullen zijn die ‘het rode jasje’ kunnen lezen. Het kan naïef klinken, maar het is mijn overtuiging dat je God en het goede nooit definitief het zwijgen kunt opleggen. God is immers groter dan onszelf.”
____

Didier Pollefeyt (1965) doceert aan de KU Leuven onder meer joods-christelijke dialoog, post-Holocausttheologie en godsdienstpedagogiek. Hij is directeur van het Centrum voor Vredesethiek, voorzitter van de academische lerarenopleiding godsdienst en verantwoordelijke van de Thomaswebsite (www.godsdienstonderwijs.be). In 2018 verscheen zijn monografie Ethics and Theology after the Holocaust.

Dit najaar is het twee keer Israëlzondag. Allereerst natuurlijk de Israëlzondag in de Protestantse kerken op de eerste zondag in oktober. Een ruime maand later staat Israël opnieuw op de agenda, als de synode van de Protestantse Kerk zich buigt over actualisering van de nota Het Israëlisch-Palestijns conflict in de context van de Arabische wereld van het Midden-Oosten uit 2008. De Israëlzondag staat dit jaar in het teken van zelfreflectie: hoe spreken wij over Joden? Die zelfreflectie staat ook in de nota en in het te bespreken addendum centraal.

Door: Ruben Vis

Uitgangspunt voor de Protestantse Kerk Nederland is de kerkordelijke opgave van de onopgeefbare verbondenheid van de kerk met het volk Israël en het zoeken van het gesprek met Israël inzake het verstaan van de Heilige Schrift, in het bijzonder betreffende de komst van het Koninkrijk van God. Sinds 75 jaar is er nog een Israël, de staat Israël, gevestigd in het gebied van het land Israël. Verwarrend? Geenszins. Want het volk, het land en de staat zijn ten nauwste met elkaar verbonden.

De staat Israël is de meest concrete en meest robuuste manifestatie van levend jodendom. Een eigen staat is het meest sterke dat een groep, een volk, kan hebben. Dit gegeven, soevereiniteit en staatsmacht, verhield zich niet met eeuwige verdoemenis. Niet alleen zijn de joden met hun joodse geloof niet van de aardbodem verdwenen, ze zijn zelfs teruggekeerd naar soevereiniteit in het Heilige Land, het land Israël, hebben er een joods karakter aan gegeven, het land dat de joden groen maakten en dat is uitgegroeid tot een regionale supermacht. ‘Jeruzalem ligt diep verneerd’, schreef de dichter A.C.W. Staring in 1820. Nu bloeit het land, bruisen Israëls steden Jeruzalem en Tel Aviv, als in geen andere tijd sinds het begin van de ballingschap van de joden twee millennia geleden. Dit kan geen levend voorbeeld zijn van goddelijke verdoemenis en van de tot eeuwig dolen gestrafte jood. De omgang met de meest concrete en meest robuuste manifestatie van levend jodendom behoort tot de grootste uitdagingen waarmee het christendom in het algemeen en het protestantisme in het bijzonder zich geconfronteerd weet.

Voor kerkelijk anti-judaïsme is de observatie in de plaats gekomen dat ‘de kerk te lang Israël objectiverend en theologiserend heeft gedefinieerd – en meestal onjuist met ernstige gevolgen voor dit volk’. Dat schreven dr. Andre Drost, ds. Bart Gijsbertse en dr. Henk Vreekamp in de PKN-nota Het Israëlisch-Palestijns conflict in de context van de Arabische wereld van het Midden-Oosten. (De door hen geschreven paragraaf 4.3 die handelt over de relatie van de Protestantse Kerk tot het volk Israël, lijkt qua toon en teneur bijna los te staan van de rest van de nota.) Hun woorden zijn een uiting van een veranderd inzicht dat helemaal past in deze tijd waarin het zichzelf-zijn en het zelf bepalen van ieders eigen identiteit de norm is. Een tijdperk waarin de woorden van Paulus ‘Wie ben jij dat je een oordeel velt over je broeder en zuster’ (Rom. 14:10) gemeengoed zijn. Dat zou ook dus moeten gelden als het over Joden en jodendom gaat.

“God schenkt gerechtigheid (NBV: vrijspraak) aan allen die in Jezus Christus geloven” (Rom. 3:22). De joden met hun joodse religie behoorden niet tot het universum van allen die in Jezus Christus geloven. Joden zijn door hun omgeving beschouwd als de ander, de uitgeslotene, en daarmee de uit te bannen. De Verlichting met zijn gelijkheidsideaal heeft de Sjoa niet kunnen voorkomen. Als het gaat om inclusie zijn joden exclusivistisch. Als het gaat om de strijd van zwarten zijn joden wit. Als het gaat om overheden die, in het kader van maatregelen om de COVID-19-epidemie te beheersen, vrijheden beperken, behoren de joden tot de vrijheidsbeperkers. Als het World Economic Forum ervan wordt beticht wereldheerschappij na te streven is WEF-baas Schwab joods. Als er gedemonstreerd wordt tegen vrouwenonderdrukking mag een Palestijnse vlag wel worden meegedragen maar een Israëlische vlag niet; hetzelfde geldt voor LHBTIQ-manifestaties. Israël moet zijn bestaansrecht bevechten. Is het niet in militaire of in politieke zin, dan is het wel in verdediging op het juridische, internationaalrechtelijke slagveld. Zolang er elders in de wereld sprake is van geïnstitutionaliseerde othering van joden, blijft het voor joden ingewikkeld om kritiek op Israël te aanvaarden. Ook de kritiek op Israel wordt al gauw onder othering van joden geschaard.

Niettemin, gebleven is het levende, voortgaande jodendom dat is blijven vertrouwen op God waarvan de profeet Jeremia zegt dat wie op God vertrouwt niet op zal houden vruchten voort te brengen (Jer. 17:8).

Ruben Vis is bestuurslid van OJEC, Overlegorgaan Joden en Christenen en algemeen secretaris van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap (NIK)

Op 30 september a.s. wordt er een landelijke Hebreeuwse Psalmenzangavond georganiseerd, aan de vooravond van Israëlzondag. Met chazan Gilad Nezer, het Vocaal Theologen Ensemble o.l.v. dr. Hanna Rijken, prof. dr. Dineke Houtman en dr. Lieve Teugels.

De Kerk heeft in haar liturgie veel elementen overgenomen uit de joodse traditie waaruit ze is voortgekomen. Eén van de grootste schatten uit die traditie zijn de Psalmen, aangrijpende liederen en gedichten voor goede en slechte tijden. Op de vooravond van Israëlzondag, de dag waarop de Protestantse Kerk haar onopgeefbare verbondenheid met Israël viert, worden daarom de Hebreeuwse Psalmen centraal gesteld. We luisteren naar de Hebreeuwse Psalmen zoals die klinken in de synagoge, vertolkt door de voorzanger van de liberaal joodse gemeente in Amsterdam en door het Vocaal Theologen Ensemble. Maar natuurlijk gaan we zelf ook zingen! De avond wordt afgesloten met een kort gezongen avondgebed.

Organisatie
Deze bijzondere zangavond wordt georganiseerd door ‘Zingen in de Kerk’ in samenwerking met de Protestantse Raad voor Kerk & Israel en de Protestantse Theologische Universiteit. De praktische organisatie ligt in handen van de afdeling “Vorming door Ontmoeting” van de Fonteinkerk in Amersfoort.

Praktische informatie
Datum: zaterdag 30 september
Tijd: 19.30 - 21.30 uur, inloop vanaf 19.00 uur
Locatie: Fonteinkerk, Robert Kochstraat 4. 3817 JM Amersfoort
Kosten: 5 Euro per persoon
Aanmelden: kan via deze link

Bron/foto: PKN

De dood van Leo Mock is als een schokgolf door Nederland gegaan. Leo was dan ook op allerlei plaatsen en het leek wel of hij overal tegelijk was.

Door: Piet van Midden

Wie de familieberichten in het NIW van 8 september leest, begrijpt hoe breed inzetbaar Leo was en hoe hij wordt gemist. Dat geldt ook voor zijn lidmaatschap van het bestuur van het OJEC en van Sha‘ar. Hij was een welwillende geleerde die zijn kennis inzette, ook om het gesprek tussen Joden en Christenen inhoud te geven.

Met ‘inhoud’ is veel gezegd en ook veel bedoeld: Leo ging de diepte in en vond in het geweldige gebied van de rabbijnse traditie sporen om met ons te gaan. We hebben veel in heb gehad en zijn nu ook veel kwijt. Op de eerstvolgende vergadering zullen we hem gedenken. De herinnering van een rechtvaardige strekt tot zegen (Mislee, Spreuken).

Piet van Midden is voorzitter van het OJEC

Het is niet overdreven te stellen dat de armenzorg in West-Europa via de kerk teruggaat op de joodse traditie van zorg voor elkaar. Op het oude raadhuis in Westzaan staat een Latijnse tekst: SUUM CUIQUE DARE HIC OPUS ATQUE LABOR. Wat vrij vertaald: ‘Men streeft er hier ten zeerste naar aan ieder het zijne te geven.’ Dat geeft in één zinnetje de kern van het Romeinse recht aan: ieder het zijne.

Door: Piet van Midden

Armenzorg via de kerk
Ieder het zijne, het lijkt zo eerlijk, maar het pakt zo verschillend uit. En het staat zomaar haaks op die andere teksten die we in de Bijbel hebben. In die teksten wordt aandacht gevraagd voor mensen die het op eigen kracht niet redden in deze wereld. 

Het is niet overdreven te stellen dat de armenzorg in West-Europa via de kerk teruggaat op de Joodse traditie van zorg voor elkaar. En om daar een bijbelboek bij te noemen: Deuteronomium. Een sociaal boek bij uitstek. Dat de keizer graag brood uitdeelde en spelen organiseerde had eerder te maken met de wens de overheid uit de wind te houden dan met liefdadigheid. Tevreden burgers vormen geen gevaar. 

Aanstelling diakenen
Laten we even teruggaan naar het Romeinse Rijk in Jezus’ dagen en de eerste eeuwen erna. De joodse en later christelijke gemeenschappen waren helemaal op zichzelf aangewezen. Het jodendom was een religio licita, een godsdienst met een licentie. De joden werden in bepaalde tijden geduld, als ze zich tenminste gedeisd hielden en jodenbelasting betaalden. Daar bleef het bij voor joden, joden-christenen en hun sympathisanten. Het moest dan ook niet van buitenaf komen maar van binnenuit. Een mooi voorbeeld vind je in Handelingen 6 waar het gaat om dagelijkse ondersteuning van weduwen. Zij klagen dat de Hebreeuwssprekende vrouwen worden voorgetrokken bij de voedselbank en de Griekssprekende weduwen achtergesteld. Het probleem wordt opgelost met de aanstelling van zeven diakenen die voortaan dit punt van zorg uit de handen van de apostelen houden. Het woord ‘diaken’ betekent van huis uit letterlijk ‘door het stof’. Dat is wat al te nederig, maar is wel gaan staan voor al die mannen en vrouwen die zich de zorg voor de armen aantrokken. 

Zorg voor de naaste
De onderlinge zorg in de synagoge en in de joods-christelijke gemeenschappen berust op de Thora. Je kunt misschien beter zeggen: rust ín de Thora, in Deuteronomium. Dat boek bevat niet zomaar een sociale boodschap maar ademt de zorg voor degenen die het zelf niet redden. Het is niet voor niets het slot van de Thora: samenvattend wat hiervóór allemaal is gezegd en gedaan, draait het uit op de liefde tot God en tot de naaste, de ree‘a. De naaste is er een zoals jij: ook jij kunt in Egypte terechtkomen. Ook jij kunt maatschappelijk helemaal afzakken. Ook jouw dromen kunnen een nachtmerrie worden. 

Deuteronomium bestaat uit vier preken van Mozes (1-4; 5-28; 29-32; 33) en een slot met Mozes’ dood. Elk jaar komt het hele boek langs in de synagoge. Elk jaar word je dus opnieuw met de neus op de zorg voor de armen gedrukt en sluit de synagoge af met Simchat Thora, ‘de Vreugde om de Wet’. De Thora is echter geen wetboek van strafrecht maar een leerboek voor ons leven. Zo’n boek doe je niet zomaar dicht. 

Aandacht voor de wet
Als je Deuteronomium leest, zie je hoe vaak aandacht gevraagd wordt voor de ‘wet’, voor ‘gehoorzaamheid’. We zijn in de kerk gewend de Tien Geboden uit Exodus te lezen (hoofdstuk 20), maar Deuteronomium heeft óók een versie van de Tien Geboden (5:6-21). 

Het grootste verschil? Deuteronomium vraagt meer aandacht voor de sabbat en daarmee voor de aan de kant geschoven mens dan Exodus. De sabbat is gegeven om eraan te denken dat je geknecht werd in Egypte en dat God je uit Egypte heeft geleid. Je was een slaaf en bent nu vrij, en dat geldt dus ook voor een ander: de bedoeling van de Thora is dat die naaste óók een vrij mens wordt.

‘Hoor Israël’
Als je doorleest, vind je in hoofdstuk 6 de centrale tekst in het boek - en zelfs de centrale tekst in de Hebreeuwse Bijbel -, het zogeheten Sjemà Jisrael, ‘Hoor Israël’ (Deut. 6:4-9). Het is een belijdenis: ‘Hoor Israël, de HEER is onze God, de HEER is de enige. Je zult God de HEER liefhebben met je hele hart, ziel en vermogen.’ (Deut. 6:4-5) Steeds opnieuw wordt aandacht voor de geboden gevraagd, en daarin komt de redding van de arme mee. De tekst van het Sjemà Jisrael vind je in elk joods huis, in een kokertje aan de deurpost, de mezoeza, bevestigd. Elke keer als je erlangs loopt en het kokertje even aanraakt, weet je het weer: de geboden, de naaste! En als je het morgengebed zegt, met de gebedsriemen om, vind je daaraan een doosje met daarin opnieuw het ‘Hoor Israël’ op een stukje perkament geschreven. 

Gehoorzaam aan de Thora
Geboden, regels, liefde voor de Thora, ze gelden voor iedereen. Ook voor Mozes, volgens de joodse traditie de auteur van de Thora. Het verhaal gaat dat Mozes op zijn 120e levensjaar te horen krijgt dat hij moet sterven. Maar Mozes voelt zich nog vitaal en gaat in discussie met God. Hij vindt het niet eerlijk dat hij niet samen met Israël de Jordaan mag oversteken. Mozes werpt God voor de voeten dat hij zich voor Israël heeft uitgesloofd. Dat hij weliswaar een Egyptenaar heeft gedood, maar dat de Eeuwige zelf het hele Egyptische leger heeft laten verdrinken. De Eeuwige begrijpt dat Mozes niet gewoon kan sterven en geeft hem een kus op de mond. Daarom staat er in het Hebreeuws: ‘Toen stierf Mozes op de mond van de HEER’ (Deut. 34:5). We vertalen meestal ‘op bevel’ of ‘op het woord’ van God. Maar de bedoeling is duidelijk: Mozes sterft uiteindelijk als de gehoorzame dienstknecht. Gehoorzaam aan de Thora die het opneemt voor de wees, de weduwe, de Leviet.

Piet van Midden is voorzitter van het OJEC, emeritus predikant en docent Hebreeuws aan de Universiteit van Tilburg

De Classicale Kerk & Israël (PKN Overijssel-Flevoland organiseert dit najaar drie leerhuisbijeenkomsten, waar geïnteresseerden hartelijk welkom zijn. De bijeenkomsten staan gepland op de maandagen 18 september, 30 oktober en 27 november 2023. Mensen kunnen zich opgeven voor de hele reeks of voor een enkele bijeenkomst.

Op 18 september is Jacob de Leeuwe de gast. Hij is Talmoedvertaler. Inmiddels zijn er bij uitgeverij Skandalon al enkele delen verschenen van zijn Nederlandse vertaling van de traktaten Berachot, Taäniet en Sanhedrin uit de Babylonische Talmoed. Hij zal met de deelnemers een gedeelte uit Traktaat Sanhedrin, hoofdstuk 11 lezen over de vraag wie er deel zullen hebben aan de toekomstige wereld. Het materiaal wordt de deelnemers vooraf toegestuurd.

Op 30 oktober spreekt Bert Oude Engberink (Hengelo, 1960) over de liturgie van Sjabbat volgens het Liberaal-Joodse sidoer. Bert werkt bij het openbaar basisonderwijs in Enschede en is daarnaast voorzitter en voorganger (chazzan) in de sjoel van
Haaksbergen van de LJG Twente. Onder meer is hij redactielid van de commissie ‘Nieuw Machzor’ (gebedenboek voor de Hoge Feestdagen) en lid van de Raad van Advies van de Stg. Levisson, het opleidings-instituut van LJG-Nederland.

Waarom bidden we eigenlijk? Wat en hoe bidden we dan en wat verwachten we ervan? Welke rol hebben de rabbijn of diens stand-in en de chazzan? Wie het orthodoxe en het Nederlandse liberale sidoer naast elkaar legt ziet zeer veel overeenkomsten in opbouw en tekst van de liturgie, naast veel verschillen. Een opvallendheid is het verschil in lengte (vorm); een ander is het benoemen van de aartsmoeders naast de aartsvaders (inhoud) en de positie van de teksten met betrekking tot de offerdienst in de Tempel. Welke gedachten zitten daarachter?

Op 27 november wandelt Reinier Gosker (predikant en voormalig voorzitter Classicale Werkgroep Kerk & Israël) met mensen langs de verschillende kernmomenten van de Joods-christelijke dialoog, vanaf de Conferentie in Seelisberg (Zwitserland 1947) via de verklaring Nostra Aetate van het Tweede Vaticaans Concilie, tot en met de jongste verklaringen van orthodox-joodse zijde met betrekking tot dialoog

De bijeenkomsten worden gehouden in het Ontmoetingscentrum naast de Gereformeerde kerk in Wierden, Spoorstraat 7, 7641 BJ Wierden (tel. 0546 571 813). Het gebouw ligt tegenover het NS station. Inloop vanaf 10.30 uur, aanvang 11.00 uur, om 12.30 uur onderbreken we voor een lunch en om 13.15 uur pakken de deelnemers de draad weer op, om af te sluiten rond 14.45 uur. Kosten van deelname (inclusief lunch) zijn € 35,- per keer.
Aanmelding bij ds. Hennie Marsman, Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken..
Tel. 06 – 2949 25 31.

Bron: PKN