Op maandag 17 april 2023 organiseerde het OJEC in cultureel centrum Merkaz een studiedag over de geschiedenis van Joden in Nederland en in de diaspora. Bart Wallet en Piet van Midden waren de sprekers. In zijn openingswoord haalde Piet van Midden, voorzitter van het OJEC, aan hoe weinig kennis er eigenlijk is over de geschiedenis van de Joden. Het is de geschiedenis van Nederland, de geschiedenis van de diaspora en de geschiedenis van Israël.

Door: Benno van Croesdijk

Bart Wallet vertelde over Joods Amsterdam. Zoals iedereen wel weet, horen Joden en Amsterdam onlosmakelijk bij elkaar. Die verbondenheid geldt zozeer dat de Joodse geschiedenis deel uitmaakt van het zelfbegrip en de identiteit van de stad. Elke toerist kent het gebied rond het Joods Historisch Museum met de bekende synagogen. Bart Wallet vertelde hoe de verbondenheid tussen Joden en Amsterdam tijdens de 17e en 18e eeuw in drie delen is ontstaan.

Ten eerste ontstond in Amsterdam een gemeenschap rond het Waterlooplein van met name Portugese conversos of ‘nieuwe Christenen’. Dit waren van oorsprong Joodse mensen, die onder politieke druk waren bekeerd tot het Rooms-Katholicisme. Vanwege de Inquisitie op het Iberisch Schiereiland en vanwege de economische groei van Amsterdam ontwikkelt de gemeenschap zich snel. Dan gebeurt er iets heel bijzonders. Niet alleen hebben Rooms-Katholieken in Amsterdam een slechte positie, maar door de verschillende reformatiebewegingen zijn veel mensen in de samenleving op zoek naar hun religieuze identiteit. Een aanzienlijk deel van de conversos besluit daarop zich te herbekeren en Joods te worden. Met hulp van in de Zuid-Europese diaspora geworven rabbijnen ontwikkelt de nieuwe Joodse gemeenschap zijn identiteit. Deze identiteit is nog redelijk flexibel; elementen uit het Rooms-Katholicisme en het Jodendom worden vrijelijk gecombineerd. De Portugees-Joodse gemeenschap ziet zichzelf bovendien als exponent van um bom judaísmo: een goed, verlicht en cultuur rijk Jodendom.

Ten tweede ontstond in Amsterdam een gemeenschap van Duitse Joden. Zij raakten op drift als gevolg van de Dertigjarige Oorlog. Hoewel deze oorlog gevoerd werd tussen christelijke staten, zorgden de spanningen van de oorlog ook voor grote druk op Joden en andere niet-Christenen. De Duitse Joden worden aangetrokken door de welvaart van de stad Amsterdam en de bloeiende Portugees-Joodse gemeenschap. Door vrijgevigheid en hulp kan de Duits-Joodse gemeenschap zelfstandigheid ontwikkelen. In de 18e eeuw vormen de Amsterdamse asjkenaziem de grootste Joodse gemeenschap ter wereld. Het lukt de gemeenschap onder meer om de bekende rabbijn Chacham Tsvi voor de stad te werven. Bart Wallet vertelde hoe het dienstverband van Chacham Tsvi bepaald geen onverdeeld succes was. Eigenlijk ontwikkelde de relatie zich van crisis naar crisis.

Ten derde ontstond in Amsterdam een belangrijk centrum voor de boekdrukkunst. Dit gold ook in het bijzonder voor boeken in het Hebreeuws, die in Amsterdam in goede kwaliteit werden uitgevoerd. Onder meer de Binyan Ariël werd een klassieker. Het boek werd zo beroemd dat de auteur - rabbijn Saul Lowenstam - onder de naam van zijn boek bekend werd. De boeken uit Amsterdam werden zo beroemd dat boekdrukkers uit andere steden met listige trucs probeerden te veinzen dat hun boeken ook in de stad gedrukt waren.

Na de voordracht van Bart Wallet was er een pauze, waarin alle aanwezigen genoten van een lunch en een goed gesprek. Spontaan ontstond het idee om het gebouw van cultureel centrum Merkaz te bezichtigen. Elja Schwarz, bestuurder van het OJEC en betrokken bij Merkaz, verzorgde de rondleiding.

In de middag presenteerde Piet van Midden zijn nieuwe boek Israël, een wereld apart - Een geschiedenis van 3000 jaar op leven en dood. In zijn voordracht doorliep hij de door hem beschreven geschiedenis. Ten onrechte beginnen veel historici hun geschiedenis van Israël bij de vernietiging van de tempel. Dit doet geen recht aan de continuïteit van de geschiedenis van Israël. Van Midden beschreef vervolgens hoe het gebied van Israël eigenlijk een voor nederzetting ongunstig gebied is. Het is een smalle strook land, gelegen op het snijvlak van drie tektonische platen. Het land is kwetsbaar voor aanvallen uit het noorden en het zuiden. In de geschiedenis hebben dergelijke invallen verschillende keren plaatsgevonden. Een ideaal gelegen stad vroeg om een hooggelegen deel dat makkelijk te verdedigen was en de aanwezigheid van water. In het land Israël komen deze omstandigheden zelden voor. De eerste steden ontstonden dan ook in de Bekaa-vallei, waar men door de kalklaag heen kan boren om water te putten.

Deze eerste samenlevingen waren primair georganiseerd naar stammen, die op hun beurt bestonden uit families van vaderhuizen. De kleinste eenheid was dus het gezin. Samen zouden de stammen een volk moeten vormen, maar in de praktijk hadden de stammen geen relatie met elkaar. Zo waren er grote verschillen tussen de herdersstammen uit het zuiden en de landbouwersstammen uit het noorden. Tussen de stammen is er sprake van een voortdurende onderlinge strijd. Het lukt pas de uitzonderlijke figuur koning David om de stammen te verenigen. Zoals zo vaak in de geschiedenis vindt de vereniging plaats rond een gemeenschappelijke vijand.

De vereniging van het volk rond een gemeenschappelijke vijand zette zich voort tijdens de Babylonische ballingschap. Na de veroveringen door Assur was de bevolking in het zuiden van Israël gegroeid. Onder de emigranten bevonden zich veel levieten. Het naar Babel weggevoerde volk werd daarom niet alleen verenigd door hun vijand en hun noodlot, maar ook door hun gedeelde religie. In deze omstandigheden is de Talmoed ontstaan.

In latere periodes volgde steeds opnieuw de vereniging van het Joodse volk rond een gemeenschappelijke vijand. Te denken valt aan de periode van de Makkabeeën en de Bar Kochba-opstand. Deze opstanden eindigden met de vernietiging van de tempel, die het begin vormden van de diaspora. Joden vestigden zich onder meer in Rome en Korinte.

Een deel van het Joodse volk trok verder binnen Europa. Er waren twee belangrijke migratieroutes. De eerste migratieroute verliep via Frankrijk naar het noorden, met Engeland als eindpunt. De tweede migratieroute verliep via de Donau. Er ontstonden bloeiende Joodse gemeenschappen in deze diaspora. De gemeenschappen kregen echter ook te maken met een steeds opnieuw oplaaiend antisemitisme. Deze vijandigheid leidde opnieuw tot het bevestigen van de eigen identiteit als volk. In deze omstandigheden kon het zionisme ontstaan.

De migratie van Joden naar Israël vanaf de 19e eeuw laat zich verklaren door een combinatie van antisemitisme en groeiend Joods nationalisme. Er ontstonden spanningen met het Britse bestuur. Uiteindelijk kon de staat Israël worden uitgeroepen - in continuïteit met een 3000-jarige traditie. Het dagelijks bestuur van het OJEC kijkt terug op een geslaagde studiedag.

Benno van Croesdijk is secretaris van het OJEC