Taalhistoricus en journalist Ewoud Sanders promoveerde in 2017 op een studie naar jeugdverhalen over jodenbekering. Aan die dissertatie heeft hij veel gehad bij het schrijven van Met de paplepel: zijn nieuwe boek over stereotyperingen en clichébeelden waaraan veel jeugdverhalen lijden. Die clichés komen niet alleen voor in het woordgebruik, maar ook in de begeleidende illustraties, waarvan er tientallen in dit prachtig uitgegeven boek staan afgedrukt. Sanders heeft voor zijn onderzoek 350 jeugdverhalen gelezen, waarvan er ongeveer 100 als bekeringsverhalen worden aangemerkt. Van alle boektitels die hij heeft opgespoord, vermeldt hij het jaar van verschijnen, of en hoeveel herdrukken er zijn, welke de oplagecijfers zijn en hoe lang de boeken werden gebruikt.

Door: Cor Sinnema

De oudste tekst voor kinderen over een joods personage dateert waarschijnlijk uit het jaar 1782. Deze is van de bekende Utrechtse advocaat Hieronymus van Alphen. Het zal niet helemaal toevallig zijn dat deze tekst ook de oudste Nederlandse illustratie opleverde die volgens Sanders, anders dan het gedicht,  “allerminst angstaanjagend oogt”. Dat het woord jood wordt gebruikt als scheldwoord is geen nieuws, maar wel het grote aantal keren waarin het in jeugdliteratuur voorkomt. Je vraagt je als lezer voortdurend af of je dit allemaal wel wilt weten. Anderzijds illustreert het goed waar Sanders met de titel naar verwijst: dat ideeën en beelden die een kind ‘met de paplepel’ krijgt ingegoten, een hardnekkig leven kunnen leiden.

In de negentiende eeuw neemt het antisemitisme toe en dat heeft z’n weerslag op jeugdverhalen over joden. Sanders heeft een verzameling aangelegd van woorden en uitdrukkingen die naar joden verwijzen. Als taalhistoricus komt zijn deskundigheid het best tot zijn recht in hoofdstuk 3 “Joden maken veel kabaal en praten raar”. Het is interessant om te zien hoe taal zich blijft ontwikkelen.

Het is opvallend hoe groot de rol van predikanten en onderwijsgevenden was. Ik schaamde me plaatsvervangend het meest bij het lezen van hoofdstuk 5 (Joden zijn slecht). De meest antisemitische Nederlandse jeugdboeken werden geschreven door een katholieke onderwijzer en ook het wreedste en meest antisemitische jeugdboek dat ooit in het Nederlands is verschenen, heeft een katholieke signatuur.

Het is goed om te beseffen hoe groot de invloed van jeugdliteratuur en taalmethodes was en is. Al moet dat ook in de context van de tijd worden gezien. Verantwoording, Dankwoord en Register maken dit nieuwe boek van Sanders tot een fundamenteel standaardwerk over de manier waarop er de laatste 250 jaar over een volksdeel werd geschreven. Het lijkt me goed als Nederlandse auteurs er kennis van nemen, maar ook opvoeders en opleiders. Hopelijk zal lezing ervan leiden tot de vraag of en vooral hoe we in ons land over andere en nieuwe minderheidsgroepen moeten vertellen en schrijven. Niet alleen over Chinezen, Turken en Marokkanen, maar ook de vluchtelingen die in ons land nu een veilige plek en toekomst zoeken.

Boekgegevens:
Met de paplepel. Beeldvorming over joden in Nederlandstalige jeugdverhalen, 1782-heden, Ewoud Sanders, Uitgeverij Walburgpers, ISBN 9789462499492, 278 blz. € 29,99

Cor Sinnema is permanent diaken voor het bisdom ‘s-Hertogenbosch