“Deze roman is geschreven tegen de achtergrond van historische gebeurtenissen, maar is fictie en staat derhalve los van de werkelijkheid.” Met deze opmerking begint Lody van de Kamp zijn roman De typiste over de belevenissen van de Joodse Lien (Alida) de Vries. Het verhaal speelt zich af een half jaar na de inval van het Duitse leger in Nederland. Minutieus beschrijft Van de Kamp hoe een Joodse typiste de periode tussen 21 november 1940 tot en met 5 augustus 1942 heeft beleefd.

Door: Cor Sinnema

Lien de Vries werkt bij het Bevolkingsregister en raakt haar baan kwijt als gevolg van de verordeningen van de Duitse bezetter. Kort daarna gaat ze werken als typiste bij de drukkerij en uitgeverij waar eerder het Nieuw Israëlietisch Weekblad was verschenen. Nu wordt er Het Joodsche Weekblad gemaakt, een uitgave van de Joodse Raad, waarin de maatregelen van de Duitse bezetter bekendgemaakt worden aan de Joden. Langzaam blijkt Lien als typiste een verlengstuk van het verzet te worden. Haar schrijfmachine is de schakel.

Het boek lijkt op een filmscenario. Het verhaal laat de emotionele en menselijke kant van de geschiedenis zien die ook aan de orde komt in de historische dramaserie De Joodse Raad die vanaf 10 maart 2024 door de EO wordt uitgezonden. De auteur beschrijft het grote dilemma waarin mensen terechtkwamen die door de bezetter onder druk werden gezet om mee te werken. Alle personages zijn gefingeerd, dat wil dus zeggen dat ze een andere naam hebben dan in werkelijkheid. Maar de straatnamen waartegen het verhaal zich afspeelt en de tijdlijn in het boek komen overeen met de gebeurtenissen die werkelijk plaatsvonden. Zo ‘los van de werkelijkheid’ is het dus niet helemaal. In zijn Verantwoording aan het eind van het boek schrijft Van de Kamp dat het zijn doel was om het dagelijks leven van gewone mensen in oorlogstijd voelbaar te maken. Daarin is hij wel geslaagd, maar ‘de film’ is beter.

Boekgegevens
De typiste | Lody van de Kamp | KokBoekencentrum | Utrecht | ISBN 978 90 297 36381 | 224 blz. | € 20,-

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom ‘s-Hertogenbosch

De Bijbel heeft een heel eigen manier van spreken. In Bijbelwoorden van A tot Z behandelen Jean Bastiaens en Lieve Wouters bijna 100 woorden (97 om precies te zijn) “die vaak verkeerd begrepen worden, door de eeuwen heen betekenisverschuiving ondergingen of gewoonweg moeilijk te begrijpen zijn omdat ze in ons dagelijkse taalgebruik niet meer voorkomen.” Alle 26 letters van het alfabet worden gebruikt: elke letter bevat 4 artikelen, alleen de letter IJ heeft er 3 en de letters Q en X elk één.

Door: Cor Sinnema

Het zijn zesentwintig hoofdstukjes, die telkens met een geïllustreerde hoofletter beginnen. Daarnaast is er één enkele foto in het boek opgenomen. Deze is te vinden op bladzijde 78 en is gemaakt van het Holocaust Namenmonument in Amsterdam. Hierop is de naam van Anne(lies) Frank te lezen. De foto staat afgedrukt bij het trefwoord Gedenken, dat als ondertitel heeft: “een kernbegrip in de Bijbel én in de eucharistie”. De uitgebreidere toelichting bij dit trefwoord legt kort en begrijpelijk uit dat het gaat om een herinnering uit het verleden die nieuwe toekomst mogelijk maakt.

De artikelen van Bastiaens en Wouters zijn één op één overgenomen van Kerknet, de portaalwebsite van de katholieke Kerk in Vlaanderen, inclusief de typografie. Alle bijdragen samen vormen geen woordenboek, maar zou ik eerder willen omschrijven als het begin van een encyclopedie, omdat ze veel informatie bevatten over het Bijbels woordgebruik en de ontwikkeling ervan. Lieve Wouters is webredacteur van Kerknet. Jean Bastiaens is nieuwtestamenticus en curator van het Bijbels Belevingscentrum Biblia in Brugge. Hij was eerder als directeur Bijbelhuis Zevenkerken betrokken bij de vertaling van het boek Van Abba tot Zondebok, dat bedoeld is om binnen de joods-christelijke dialoog Bijbelse misverstanden te voorkomen. Ook deze nieuwe verzameling Bijbelwoorden is hiervoor bedoeld. In het Ten geleide schrijven zij “Er valt heel wat goed te maken in de joods-christelijke relaties, alleen al door een correct woordgebruik en -verstaan. Ook daaraan willen wij met dit werk bijdragen.”

Het trefwoord Tora heeft een duidelijk statement als onderschrift. “Een van de grootste misverstanden van de Bijbel: Tora betekent niet ‘wet’ maar wel ‘onderrichting’, een wijze levensles. En dat maakt een groot verschil.” Daarna wordt in het artikel uitgelegd waardoor het misverstand kon ontstaan. Jammer is dat er wel gesproken wordt over ‘vijf boeken van Mozes’, maar dat er slechts twee met name genoemd worden en dan nog slechts en passant: Genesis en Exodus. Verder valt op dat van de Tora alleen het boek Leviticus een eigen lemma heeft gekregen. Maar wel een heel mooi!

Het maken van keuzes zorgt voor beperkingen. Er worden ook woorden besproken, die niet als hoofdtrefwoord zijn genoteerd. Ik zag dat de woorden priester en diaken uitgelegd worden onder het woord Oudsten. Het zijn niet alleen losse woorden, die aandacht krijgen. Er wordt ook een uitdrukking als trefwoord vermeld (oog om oog, tand om tand) en zelfs een (korte) zin: “Ik ben”. Bijzonder vind ik dat Jezus wel, maar God niet als trefwoord is opgenomen.

Dat zorgt er voor dat de gebruikswaarde beperkt zal zijn. Het is een heel handzaam en praktisch boek. Het zou zeker aan bruikbaarheid winnen als er een register in was opgenomen naar de ondergeschikte woorden en dat er naar andere trefwoorden zou zijn verwezen. Dat wordt natuurlijk veroorzaakt doordat de woorden als losse artikelen zijn verschenen en pas bij gelegenheid van dit boek bij elkaar zijn gekomen. Een boek is toch een ander medium dan een tweewekelijkse column op een website. Onduidelijk blijft waarom de reeks op Kerknet is gestopt. De pensionering van Jean Bastiaens kan daarvoor toch niet de reden zijn. Liever gezegd: het smaakt naar meer!

Boekgegevens
Auteurs: Jean Bastiaens en Lieve Wouters | Titel: Bijbelwoorden van A tot Z | Uitgeverij: Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap | ISBN: 9789089123084 | Aantal blz.: 312 | Prijs: € 22,50

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom ‘s-Hertogenbosch

Enkele maanden geleden verscheen bij uitgeverij KokBoekencentrum Vergeten rijkdom. Joodse wereldliteratuur uit de klassieke oudheid van Daniël De Waele. Cor Sinnema las het boek en schreef onderstaande recensie.

Door: Cor Sinnema

Het nieuwste boek van De Waele bevat “geschriften die de Bijbel niet hebben gehaald.” Hij presenteert die onder de titel Vergeten rijkdom. Het joodse geloofsleven in het begin van onze jaartelling blijkt nog diverser dan dat van het huidige Jodendom.

Van sommige teksten is het misschien wel goed dat ze niet in de Bijbel staan, zoals het boek van Pseudo-Philo Liber Antiquitatum Bibliicarum dat de meest merkwaardige wederwaardigheden beschrijft van allerlei Bijbelse figuren. Deze komen in het lange hoofdstuk 5 (Pseudepigrafen – wondere vertellingen) aan de orde. Het zijn verhalen die onder pseudoniem zijn geschreven. Voorbeelden zijn: wat er met Adam en Eva gebeurde toen ze uit het paradijs verdreven waren, de belevenissen van martelaren, verleidingen voor vrouwelijk schoon of seks met engelen. Het is maar de vraag of deze ‘spannende’ verhalen gekarakteriseerd moeten worden als ‘rijkdom’. Een selectie van ruim 60 pseudepigrafische werken passeert de revue in het langste van de acht hoofdstukken waaruit het boek bestaat.

De Waele begint onschuldig met een uitgebreide beschrijving in hoofdstuk 1 (Een geschiedenis met boeken) van de periodes die voorafgingen aan onze jaartelling: de Perzische, hellenistische en Romeinse periode en de tijd die daarop volgde: de tijd waarin de Talmoed ontstond. De verschillende talen die worden gebruikt: Hebreeuws, Aramees en Grieks komen aan bod in het korte hoofdstuk 2 (Schrift en schrijvers). In hoofdstuk 3 (Tenach, het boek der boeken) worden alle boeken van Tenach vermeld. In het 4^e hoofdstuk (Vertalingen en versies van de Bijbel) geeft De Waele verklaringen voor de interpretaties van de Hebreeuwse tekst die uiteindelijk ook de Griekse (Septuaginta) en Aramese vertalingen (Targoems) gekleurd hebben, de boeken die buiten de apocriefe (protestants) of deuterocanonieke (katholieke) vallen.

Dan komt het genoemde hoofdstuk 5. Een apart hoofdstuk (6) wijdt De Waele aan de Dode Zeerollen (De dode Zeerollen – geschriften van een Joodse sekte). Hoofdstuk 7 (Rabbijnse literatuur) informeert over de Misjna, de mondeling overgeleverde joodse wet, en de Tosefta, de toevoeging van mondelinge tradities. Over deze Dode Zeerollen en de rabbijnse bronnen zijn diverse aparte studies verschenen. Toch is het goed om deze bijzondere geschriften samen in één boek te bespreken. Ze helpen de Bijbel beter te verstaan.

In hoofdstuk 8 (Griekstalige werken uit de diaspora) komen de boeken van Philo van Alexandrië en Flavius Josephus aan de orde. De verzameling vergeten boeken eindigt De Waele met Een persoonlijk woord tot slot (3 blz.) waarin hij ons constateert dat er nooit een oorspronkelijke Bijbel heeft bestaan, maar dat men wel zou kunnen spreken van een definitieve Bijbel. We treffen er een mooi overzicht van de Geraadpleegde bronnen (11 blz.), een heldere Verklarende woordenlijst van niet zo gangbare woorden (5 blz.) en een Personenregister (4 blz.).

Dankzij zijn prettige schrijfstijl slaagt De Waele erin de taaie kost van deze wereld achter de Bijbel overzichtelijk weer te geven. Hij geeft een helder overzicht van de geschiedenis die ten grondslag ligt het joodse volk van 600 voor Christus tot de opstand van Bar-Kochba (135 na Christus) en aan de wereld waarin de Bijbel is ontstaan. Hij maakt duidelijk dat de wereld van het Nieuwe Testament niet losstaat van die van het Oude Testament: het gaat over dezelfde wereld. In dit boek beperkt De Waele zich tot de geschriften van het Oude. Over het Nieuwe Testament heeft hij eerder een mooi overzichtelijk werk geschreven.

Het woord vooraf van Peter J. Tomson is al een complimenteuze boekbespreking en aanbeveling op zichzelf. Hij noemt De Waele een geboren “lesgever en verteller”. Eerder deze week, op 5 december 2022, werd bekend dat hij met zijn eerdere (en zijn beste!) boek Ontluikend christendom de (Vlaamse) ‘Prijs voor het Christelijke boek’ heeft ontvangen.

Boekgegevens
Vergeten rijkdom. Joodse wereldliteratuur uit de klassieke oudheid. Daniël De Waele. Kokboekencentrum Uitgevers, Utrecht, ISBN: 978 904 353 842 8, 352 blz., € 26,99

Voor meer info of om het boek te bestellen: klik hier.

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom van ‘s-Hertogenbosch

Onlangs is de langverwachte biografie van Etty Hillesum verschenen. Judith Koelemeijer is bij het schrijven ervan niet over een nacht ijs gegaan. Onafgebroken en minutieus archiefonderzoek in binnen- en buitenland heeft haar veel nieuwe details opgeleverd over de schrijfster van het wereldberoemde ‘verpletterende’ dagboek.

Door: Cor Sinnema

Koelemeijer beschrijft heel gedetailleerd het korte leven van Etty vanaf haar geboorte in 1914, haar jeugd met de vele verhuizingen, haar jaren voor en tijdens de oorlog in Amsterdam, haar vele vrienden en vriendinnen, haar inspanningen om Russisch te leren in Leiden, tot aan haar deportatie naar Auschwitz. Als datum van overlijden wordt 30 november 1943 aangehouden. Alleen voor de beschrijving van haar laatste levensdagen moest ze zich baseren op veronderstellingen en waarschijnlijkheden.

Etty blijkt veel moeite te hebben gehad om te worden wie ze was. Daarvan getuigt ze zelf in haar dagboek. Koelemeijer ziet hiervoor verklaringen door haar afkomst en de “rarigheid in de familie”, zoals de titel van een van de achttien hoofdstukken getiteld is. Haar moeder viel al op toen zij als Joodse zich in 1909 in Nederland als vluchtelinge meldde, verkleed als Russisch soldaat. Haar vader Louis had ooit rabbijn willen worden, maar na zijn breuk met zijn Joodse verleden werd hij leraar klassieke talen. Zijn carrière begon in Middelburg (waar Etty in 1914 werd geboren) en ging via Hilversum, Tiel, Winschoten naar Deventer, waar hij als rector van het gymnasium op last van de bezettende overheid moest stoppen.

Haar broer Jaap kende manische periodes en haar schizofrene broertje Mischa moest regelmatig worden opgenomen. Dat bracht enorme spanningen met zich mee.

Ook Etty had last van depressies en heeft verschillende zenuwinzinkingen gehad. Ze werd heen en weer geslingerd tussen uitersten en was bang dat ze aan dezelfde gekte leed als haar broer. Na haar eindexamen gymnasium in 1932 ging Etty rechten studeren in Amsterdam. Hier ging zij aan zichzelf werken onder leiding van Julius Spier, de chiropsycholoog, die ze toevallig had ontmoet. Dankzij Spier leerde ze naar zichzelf luisteren of Hineinhören, zoals Spier dat noemde. Ze noemt het opmerkelijk van zichzelf dat ze dit als Jodin op haar knieën ging doen op de kokosmat van de badkamer. Onder invloed van Spier maakte ze tijdens de oorlogsjaren een religieuze ontwikkeling door en is ze een diepgelovig mens geworden. Op zijn advies begon ze in maart 1941 aan haar dagboek: “Vooruit dan maar!”

Hiermee begon wat Koelemeijer noemt een ‘meedogenloos eerlijk zelfonderzoek’. Van haar dagboeken is deel zeven verloren geraakt, maar deze hiaten kon ze aanvullen met een dagboek van Leonie Snatager, een vriendin van Etty, die de oorlog heeft overleefd en naar de Verenigde Staten was geëmigreerd. Koelemeijer kon de brieven en documenten uit haar archief inzien.

Etty kon goed schrijven en dat wist ze. Ze had een grote binnenwereld en flinke verbeeldingskracht. Ze kon in gedachten afstand nemen, liet zich niet meeslepen door de emoties, hoe ellendig de omstandigheden ook waren en hoezeer zij ook op de proef werd gesteld. Zij ontwikkelde een heel persoonlijk godsbeeld en leerde met spanningen om te gaan. Ze werd “de kroniekschrijfster van de Joodse lotgevallen”, wat ze altijd al wilde. Koelemeijer constateert: “Etty had zich voorgenomen te getuigen waarvan getuigd moest worden. (…) Ze maakte literatuur van haar ervaringen en werd de schrijver die zij al zo lang wilde worden.” (367). Koelemeijer slaagt erin de mensen uit de naaste omgeving van Etty tot leven te brengen, aan het woord te laten en in te kleuren. Dat is letterlijk te zien op de omslag van het boek. Het is een van de weinige foto’s waarop Etty níet nadrukkelijk poseert en zelfs lacht. De oorspronkelijke zwart-wit foto geeft veel informatie bloot.

Het meest bijzonder blijft dat Etty zo nadrukkelijk solidair wilde zijn met haar volk. Ze wilde “het lot van haar volk’ delen, het “lot van haar lotgenoten”, “het eeuwenoude lot van de vervolgde Joodse volk” (375). Dat is een bijzondere keuze, die nog steeds respect afdwingt en ook tot haar geheim gerekend zal blijven. Ze wilde ondergaan wat het Joodse volk te verwerken had. Ze kon niet anders dan aan haar overtuiging vasthouden en zichzelf trouw blijven.

Koelemeijer heeft de vele getuigenissen en ontdekkingen over Etty Hillesum prachtig opgeschreven waardoor het leven van Joden in Nederland tijdens de vorige eeuw zichtbaar en invoelbaar wordt. Het is bijna een wetenschappelijk boek met wel 1500 voetnoten over alle mensen uit de omgeving van de schrijfster die over hen en zichzelf al zoveel heeft prijsgegeven in haar eigen dagboek. Gelukkig is Etty Hillesum een discussie bespaard gebleven zoals woedt tussen vakspecialisten over het dagboek van Anne Frank. Ook daarvan kunnen we leren. Wie het dagboek van Etty nog niet kent, zal er na lezing extra nieuwsgierig naar worden. Overigens stoort het mij, dat uitgerekend waar het woord ervaren voor Etty zo’n grote betekenis heeft (zij kon haar ervaringen goed onder woorden brengen!), Judith Koelemeijer consequent ‘ervaarde’ gebruikt in plaats van ‘ervoer’.

Het lezen van deze biografie in een tijd waarin we dagelijks geïnformeerd worden over het verloop van de oorlog in Oekraïne en de stroom asielzoekers die naar ons land komen, geven de achtergronden van de gebeurtenissen in het leven van Etty een bijzonder actuele dimensie.

Boekgegevens:
Etty Hillesum. Het verhaal van haar leven. Judith Koelemeijer. Uitgeverij Balans, Amsterdam, 2022 ISBN 978 94 638 2174 2, 574 blz., € 34,95

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom Den Bosch

Leven Joden anders dan niet-Joden? Welke tradities, gebruiken, ideeën en gevoelens kenmerken het leven van Joden in de 21ste eeuw? Is het moeilijk om een Joods leven te leiden? Het antwoord op deze vragen hebben geleid tot dit nieuwe boek of, zoals schrijver Robert Jan Blom het liever noemt, een ‘documentaire’. Als veelschrijver heeft Blom vooral over politieke en bedrijfseconomische onderwerpen geschreven. In dit 150ste (!) boek beschrijft hij de diversiteit binnen de Joodse gemeenschap in ons land. Hij kiest voor een originele journalistieke opzet en begint bij de voortplanting, om te eindigen met tal van wetenswaardigheden waaronder een lijst van verboden activiteiten tijdens de sjabbat.

Door: Cor Sinnema

In tussenliggende hoofdstukken geeft hij informatie over verschillende stromingen, wetenswaardigheden, taalgebruik, kleding, dagindeling, de Joodse kalender en de Joodse tradities. Deze reeks weetjes wordt gelardeerd met zes interviews met bekende en onbekende Joden, wier leven illustratief is voor het Joodse leven. Onder hen bevinden zich Debora Maarsen (1941), die Ravensbrück heeft overleefd, Esther Speijer (1944), die naar Israël emigreerde en weer teruggekeerde naar ons land, Neriah Hadassah (1979) die zich van het katholicisme tot het orthodoxe Jodendom bekeerde en Letty Adelaar (1946), die van orthodox via liberaal Joods weer gematigd orthodox werd; en twee rabbijnen: de Spaans-Portugese Meir Villegas Henriques (1979) en de liberale Menno ten Brink (1958).

Joden zijn een minderheid in ons land. Sinds de Tweede Wereldoorlog wonen er 50.000 Joden, van wie een klein deel (ongeveer 11.000) als religieus bekend is. Ter vergelijking: ons land telt ruim een miljoen moslims. Blom probeert alle varianten van Joods leven te beschrijven, maar daarmee doet hij uiteindelijk het geheel geen recht. Vergelijkingen met andere godsdiensten past niet, vindt Blom, want Joden zijn allereerst een volk. Toch doet hij geregeld slordige uitspraken en gaat waarschijnlijk uit van een (oorspronkelijk) christelijk lezerspubliek, voor wie hij synagoge vertaalt met een ‘Joodse kerk’. Een zin als “Het respect voor de overleden persoon staat gelijk met het respect dat Christenen voor hun overleden naasten koesteren. De overledene maakt bij leven zelf de keuze tussen begraven en crematie.”(blz. 24), is vreemd omdat bij mijn weten cremeren bij Joden is verboden! Elders zegt hij: “In zeker opzicht mag de sjabbat worden vergeleken met de Christelijke zondag”(40). Als je al wilt vergelijken, past het om het andersom te doen. Ongenuanceerd is zijn beschrijving van andersgelovigen als hij schrijft: “Vrijwel alle gelovige Joden komen naar de synagoge. Logisch: ook katholieke, hervormde, protestantse en islamitische gelovigen bezoeken hun kerken en gebedsdiensten. De kerk voor Joden wordt synagoge (of ‘sjoel’) genoemd“ (90). “Joden lijken op christenen” (101), enz.

Joods leven noemt Blom relatief ‘ingewikkeld’, omdat Joods een veelomvattend begrip is. Veel boeken richtten zich volgens hem vooral op de Joodse geschiedenis en met name op de Jodenvervolging. Blom probeert juist het veelkleurige palet te beschrijven waaruit de Nederlandse joodse gemeenschap bestaat. Vreemd vind ik het dat er nergens een concrete Bijbeltekst vermeld wordt. De enige keer dat het gebeurt, betreft het een verwijzing naar Leviticus 22, een tekst over homoseksualiteit. Profeten komen in het hele boek niet voor. Het aardigst zijn nog de zes interviews, en de bijlagen met een (eigen) Joods woordenboek van 9 bladzijden, de Chronologie van de Jodenvervolging in Nederland (14 bladzijden), en 8 bladzijden Wetenswaardigheden. Blom heeft veel bronnen gebruikt. Na lezing onthoud ik vooral dat hij een omvangrijk en gevarieerd oeuvre op zijn naam heeft staan en ruim 1 miljoen boeken heeft verkocht. En dat er veel vormen van Joods leven bestaan. Maar dat laatste wist ik al.

Boekgegevens:
Joods leven in de 21ste eeuw. Het dagelijkse joodse leven, feesten en gedenkdagen, interviews met liberale en orthodoxe joden; door Robert Jan Blom, Uitg. Aspekt/Soesterberg, ISBN 9789464626889, 274 blz. € 21,95.

Cor Sinnema is lid van het Algemeen Bestuur van het OJEC