Deze biografie van de bekende joodse hoogleraar psychiatrie Herman Meïr van Praag omvat 600 bladzijden in 34 hoofdstukken en eindigt met een aantal supplementen met de genealogie van Van Praag, een beknopt biografisch overzicht, zijn onderscheidingen, zijn voornaamste publicaties, een bibliografie en een personenregister.
Door: Cor Sinnema
Dit omvangrijke boek begint en eindigt met zijn jood-zijn. Dat gegeven tekent zijn hele leven, tot op de dag van vandaag. Zijn grootvader, Herman Maurits van Praag, was medeoprichter van de Nederlandse Zionistenbond. Zijn ouders, Marinus van Praag en Charlotte Leverpoll, waren niet-religieus, maar zelf is Herman ‘al jaren overtuigd joods (liberaal) gelovig’. Het gezin waarin hij opgroeide, ging vrijwel wekelijks naar de dierentuin in Rotterdam. Deze aandacht voor dieren heeft bij hem voorgoed een bijzondere belangstelling voor dieren gewekt. Zijn biograaf, Henk Haenen, vermoedt dat dieren bij hem ‘de belangstelling voor de relatie tussen het biologisch gefundeerde brein en het menselijk gedrag’ hebben ontwikkeld (blz. 120).
Voor de oorlog was Herman een verlegen, onzeker jongetje. Dat veranderde toen het gezin werd opgepakt en hij kamer-oudste werd in ‘kamp Barneveld’. In kamp Theresienstadt zorgde hij als staljongen voor de paarden. Vijftien jaar oud was hij toen hij samen met zijn ouders en zus Lieneke uit het kamp werd bevrijd. Hij is er sterker uitgekomen en besluit resoluut ‘iets van zijn leven te maken’.
Voor Herman blijkt het tot een ‘eeuwenoude joodse traditie’ te behoren om geneeskunde te studeren (blz. 125). ‘Biologische psychiatrie’ zou zijn onderzoeksterrein worden, het grensgebied tussen psychiatrie en neurologie. Zijn oorlogservaringen waren daarvoor de belangrijkste motivatie: “de eigen diepgaande existentiële ervaring op het grensvlak van leven en dood” (142). Hij zag verbanden tussen het gedrag van mensen en de werking van hun hersenen. Deze invalshoek was totaal nieuw in de psychiatrie. Dit verklaart de ondertitel van de biografie: Ooggetuige en revolutionair psychiater.
Uitgebreid volgt zijn biograaf hoe Van Praag de psychiatrie als wetenschap heeft geprobeerd te vernieuwen. In 1962 promoveert hij in Utrecht met een baanbekende dissertatie en werkt daarna als assistent in het Dijkzicht Ziekenhuis. In 1966 werkt hij als researcher met een eigen afdeling in Groningen en wordt daar in 1968 tot lector en in 1970 tot hoogleraar benoemd. Het kost Van Praag veel moeite om zijn ideeën over de relatie brein en gedrag te realiseren. De traditionele psychiatrie in Nederland was sterk psychoanalytisch en fenomenologisch georiënteerd. Toch ontstaat er langzamerhand enige acceptatie. Hij voelt zich geroepen mee te werken aan het zionistische ideaal als hij in 1976 ingaat op de uitnodiging om te komen werken in het Hadassah Ziekenhuis van de Hebrew University in Jeruzalem. Dat blijkt geen groot succes. Zonder zijn gezin en ook professioneel voelt hij zich erg eenzaam. Bovendien blijkt hij het Hebreeuws onvoldoende te beheersen.
Van 1982 tot 1992 woont Van Praag met zijn gezin in een voorstad van New York. Hij is hier uitgenodigd om zijn innovatieve en organisatorische ideeën en ervaring te ontplooien. Bij het management bestond de wens om neurobiologie te verbinden met psychiatrie. Hij kon er zijn paradigmavernieuwing verder uitwerken. De benoeming in New York brengt een nieuwe fase in de vormgeving van zijn joodse identiteit. Zijn vrouw, aan wie de biograaf een apart hoofdstuk wijdt, was niet joods, maar ze kreeg er meer belangstelling voor toen ze aansluiting vonden bij de Beth-El synagoge van de Conservative Movement, waar Abraham Joshua Heschel een van de grote denkers was. Zijn geneeskundige loopbaan sluit hij af met een gewoon hoogleraarschap psychiatrie in Maastricht (1993-1997).
In hoofdstuk XX komen vier mensen aan het woord, die Herman van Praag typeren: een compagnon, een directe collega, een medewerker en zijn opvolger in Maastricht. Ook biograaf Haenen laat dan iets van zichzelf zien. Hij toont zich een fan en geestverwant van Van Praag en beschrijft hoe hij dat geworden is.
Na zijn afscheid als hoogleraar psychiatrie in 1998 komt hij in wat Haenen noemt een contemplatieve fase in zijn leven. Religie is volgens Van Praag het stiefkind van de psychiatrie en in universitaire kringen heerst een sterk atheïsme, terwijl mensen juist behoefte hebben aan de structuur en verticaliteit die religies bieden. Ook bij Van Praag komt er meer ruimte voor de verticale dimensie. Hij publiceert verschillende boeken over religie en menselijk gedrag, die alle getuigen van originaliteit. In zijn laatste boek: Mozes’ nalatenschap komen Zionisme en Jodenhaat uitvoerig ter sprake. Eerlijk gezegd lees ik deze boeken liever zelf dan de uitgebreide samenvatting van zijn biograaf.
Henk Haenen typeert Van Praag als een man die voortdurend op zoek is naar zijn identiteit: “Identiteit wordt je niet in de schoot geworpen, maar heb je zelf te ontwerpen, en wel in discussie met anderen.” (blz. 568). Haenen heeft erg zijn best gedaan om de drijfveren van Van Praag te achterhalen en te verklaren. Het is logisch dat medisch vakjargon daarbij niet te vermijden is. Het leven van deze gepassioneerde wetenschapper blijkt zich ook heel goed te lenen voor uitstapjes in filosofische beschouwingen.
Het is jammer dat Haenen zich vaak herhaalt, voortdurend samenvat en later nog eens. De vele opmerkingen als: “Ik kom er in een volgend hoofdstuk op terug”, “waarover straks meer” of “daar zal ik later op ingaan” en: “eerder in de biografie” of “zie het eervorige hoofdstuk”, maken het lezen lastig.
Het is een kloek boek over het leven van een bijzonder mens, die door Haenen met mooie formuleringen en veel beeldend taalgebruik is beschreven. Daar is niets mis mee, maar het had wellicht iets compacter gekund, zonder aan kwaliteit te verliezen en het aanzien van deze grote wetenschapper tekort te doen.
Boekgegevens
Herman van Praag. Ooggetuige en revolutionair psychater. Henk Haenen. Damon, Eindhoven, 2022, ISBN 978 94 6340 332 0, 600 blz., € 44,90
Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom ‘s-Hertogenbosch
